[1]. Εισαγωγή
[2]. Συστατικά του συναισθήματος
[3]. Δύο βασικά ερωτήματα
[4]. Ορισμός του συναισθήματος
[5]. Σε τι χρησιμεύει το συναίσθημα;
[6]. …και γιατί αναπτύχθηκαν τα υποκειμενικά συναισθήματα;
[7]. Ποια είναι η φύση των διαδικασιών που οδηγούν στα συναισθήματα;
[8]. Ψυχαναλυτικές απόψεις για το συναίσθημα
[9]. Ηδονή – οδύνη – παρόρμηση
[10]. Συναισθήματα, Πεποιθήσεις και DNA
[11]. Το συναίσθημα ως έννοια
[12]. Συναισθηματική Νοημοσύνη
[13]. 1,59 εκατ. ευρώ από την Ε.Ε. για τη μελέτη των συναισθημάτων των αρχαίων Ελλήνων.. σε Έλληνα
Και, η γνωστική διαδικασία : “Η Θεωρία της Γνώσης κατά τον Αριστοτέλη“
[1]. Εισαγωγή
Ο εγκέφαλος του σύγχρονου ανθρώπου αποτελείται από έναν πυρήνα ερπετοειδούς εγκεφάλου, έναν εγκέφαλο κατώτερου θηλαστικού και κυρίως από τον εξελιγμένο ανθρώπινο εγκέφαλο. Ο καθένας από τους τρεις εγκεφάλους ελέγχει τις δικές του λειτουργίες και συνδέεται με τους άλλους με ένα δυναμικό δίκτυο νευρωνικών συνδέσεων.
Ο εξελιγμένος ανώτερος ανθρώπινος εγκέφαλος δίνει στον άνθρωπο την ξεχωριστή του θέση στο βασίλειο των ζώων, όμως οι άλλοι δύο εγκέφαλοί μας είναι ίδιοι με τις αντίστοιχες δομές των άλλων ζώων, μιας και οι πρωτόγονες αυτές περιοχές έχουν παραμείνει ίδιες εδώ και εκατομμύρια χρόνια. Αξίζει να σημειωθεί πως δεν είναι μόνο ο ανώτερος ανθρώπινος εγκέφαλος που επιβάλλεται στον ερπετοειδή και στο θηλαστικό εγκέφαλο, αλλά αρκετά συχνά συμβαίνει το αντίθετο. Είναι εκείνες οι στιγμές που νοιώθουμε για παράδειγμα ανασφάλεια και δρούμε σαν απειλούμενα ζώα. Το σύνολο των ψυχικών διακυμάνσεων ή διαταραχών βασίζεται στα δίκτυα επικοινωνίας και ελέγχου των τριών αυτών βασικών πυρήνων του εγκεφάλου μας.
Ο ανώτερος ανθρώπινος εγκέφαλος ή λογικός εγκέφαλος, καταλαμβάνει το 85% του συνολικού εγκεφάλου μας και ρυθμίζει ανώτερες λειτουργίες όπως: Δημιουργικότητα, Φαντασία, Λογική, Συλλογισμός, Συναίσθηση, Καλοσύνη, Επίλυση προβλημάτων, Συνδυαστική σκέψη, Κοινωνικότητα.
Ο θηλαστικός ή συναισθηματικός εγκέφαλος, που εμφανίζεται όμοιος (συντηρημένος) σε πολλά θηλαστικά και δημιουργεί τα συναισθήματα που στη συνέχεια θα πρέπει να ελεγχθούν από το λογικό εγκέφαλο. Ο θηλαστικός εγκέφαλος ρυθμίζει και γεννά συναισθήματα όπως: Οργή, Φόβος, Παρόρμηση, Πόθος, Παιγνίδι, Στοργή, Φροντίδα, Φιλία, Έρωτας, Ζήλια.
Ο ερπετοειδής εγκέφαλος είναι το πιο πρωτόγονο τμήμα του εγκεφάλου μας. Δημιουργεί την ανάγκη για επιβίωση και ρυθμίζει αισθήματα και κατώτερες λειτουργίες όπως: Αναπνοή, Θερμοκρασία σώματος, Λειτουργία καρδιάς, Πείνα, Πέψη, Στάση και κίνηση σώματος, Ισορροπία, Αντίληψη χώρου, Κίνδυνος, Ένστικτα επιβίωσης.
Αξίζει να σκεφτεί κανείς τον τρόπο λειτουργίας του τριπολικού αυτού συστήματος και τις ενδεχόμενες παρεκτροπές του, παίρνοντας χαρακτηριστικά προσωπικοτήτων από το περιβάλλον του.
• Παραδοσιακά διακρίνονται τρεις βασικές ψυχικές λειτουργίες:
- σκέψεις
- συναισθήματα
- κίνητρα
• Σύμφωνα με την κοινή λογική, το συναίσθημα θεωρείται ως το αντίθετο της καλά δομημένης, λογικής σκέψης. Η λογική –εδρεύει στο νεοφλοιό- μπορεί να δώσει, «άχρωμα», μόνο τις εναλλακτικές επιλογές για ένα στόχο ή ένα επόμενο βήμα. Η αποφασιστικότητα αναδύεται από τα συναισθηματικά κέντρα του εγκεφάλου (κυρίως την αμυγδαλή, μέρος του «πρωτόγονου» εγκεφάλου), τα οποία είναι υπεύθυνα για τα ένστικτα και παίζουν τον καίριο ρόλο στις αποφάσεις (φόβος, θυμός – πάλη /φυγή). Πρακτικά το συναίσθημα κάνει τις επιλογές και παίρνει τις αποφάσεις σε όσα προτείνει η λογική. Η απώλεια της συνδεσιμότητας του συναισθήματος με τη λογική προκαλεί την απώλεια κάθε αίσθησης προτεραιότητας και αποδεικνύεται καταστροφική γιατί το άτομο γίνεται άβουλο.
• Το συναίσθημα είναι μια σύνθετη υποκειμενική συνειδητή εμπειρία : συνδυασμός νοητικών καταστάσεων, ψυχοσωματικών εκφράσεων και βιολογικών αντιδράσεων του σώματος. Είναι αυτό που ένας άνθρωπος «αισθάνεται», όχι ως απλή αίσθηση αλλά ως κάτι βαθύ, εσωτερικό, που επιδρά στο σώμα (πχ καρδιακός ρυθμός) και την «ψυχή» του και σχεδόν πάντα εκφράζεται (στο πρόσωπο, στη φωνή, στη στάση του σώματος) και είναι παρατηρήσιμο από τους άλλους.
Κατά τη συναισθηματική διέγερση δρούμε παρορμητικά, χωρίς να υπολογίζουμε την καλύτερη στρατηγική δράσης. Όπως προκύπτει από πειράματα που παρατηρούν τη δραστηριότητα στον κινητικό φλοιό, οι αποφάσεις λαμβάνονται συνήθως ως 6 αλλά και μέχρι 10 δευτερόλεπτα πριν συνειδητοποιηθούν.
Τα συναισθηματικά ερεθίσματα έχουν δύο ανεξάρτητες διεγερτικές δράσεις:
– διεγείρουν την αίσθηση του συναισθήματος στον εγκέφαλο
– διεγείρουν την έκφραση του συναισθήματος στο αυτόνομο και σωματικό νευρικό σύστημα.
• Αυτό σημαίνει ότι, η συναισθηματική εμπειρία και η συναισθηματική έκφραση είναι παράλληλες διεργασίες, οι οποίες δεν έχουν άμεση αιτιώδη σχέση.
• όταν βλέπεις ένα αυτοκίνητο να έρχεται προς το μέρος σου και είναι έτοιμο να συγκρουστεί με το δικό σου αυτοκίνητο
• Την ίδια ακριβώς ώρα φοβάσαι (συναίσθημα) και συνάμα χτυπά δυνατά η καρδιά σου (συμπεριφορά)
• Πολλοί ψυχολόγοι διαχωρίζουν τα συναισθήματα σε διάφορες κατηγορίες, χωρίς ωστόσο να έχουν γενική ομοφωνία ως προς αυτές. Η πιο βασική διαίρεσή τους είναι σε ευάρεστα και δυσάρεστα, δηλ. σε εκείνα που έλκουν και σ’ εκείνα που απωθούν.
• Ανθρώπινα συναισθήματα είναι: η αγάπη, η στοργή, η ευτυχία, η λαγνεία, ο έρωτας, το πάθος, ο ζήλος, το δέος, ο θαυμασμός, η περηφάνεια, η έκσταση, η έξαψη, η χαρά, η συμπόνια, το έλεος, η γαλήνη, η ευχαρίστηση, η ικανοποίηση, η πληρότητα, η αρμονία, η αυτοπεποίθηση, η εμπιστοσύνη, η ανακούφιση, η απορία, η συγκίνηση, η αμηχανία, η αδιαφορία, το άγχος, η ανυπομονησία, η έκπληξη, ο φόβος, ο τρόμος, η φρίκη, ο θυμός, η ντροπή, η συστολή, η ενοχή, οι τύψεις, η απόρριψη, η δυστυχία, η απελπισία, το πένθος, η λύπη, η θλίψη, η μοναξιά, η εχθρότητα, η έχθρα, το μίσος, ο φθόνος, η δυσπιστία, η απογοήτευση, η περιφρόνηση, η αηδία, η ανηδονία, η ανία, η αγωνία, η ζήλεια, κ.ά.
[2]. Συστατικά του συναισθήματος:
Το συναίσθημα μπορεί να θεωρηθεί ως ένα εκτυλισσόμενο πρότυπο αλληλεπιδράσεων των παρακάτω στοιχείων.
α. Υποκειμενικό αίσθημα / εμπειρία.
β. Σωματικές αλλαγές.
⇒ H αντίληψη ενός διεγερτικού γεγονότος ακολουθείται άμεσα από σωματικές αλλαγές. Η αντίληψη αυτών των σωματικών αλλαγών καθώς συμβαίνουν ΕΙΝΑΙ το συναίσθημα.
⇒ Η ένταση και η διαφοροποίηση των συναισθημάτων βασίζεται σε επανατροφοδότηση από το σωματικό και το αυτόνομο νευρικό σύστημα.
⇒ Τα διεγερτικά γεγονότα ενεργοποιούν το θάλαμο, ο οποίος έχει δύο ξεχωριστά συστήματα εξόδου. Ένα προς το σύστημα της διέγερσης και ένα προς τον εγκεφαλικό φλοιό, όπου καταχωρείται η συνειδητή εμπειρία του συναισθήματος.
⇒ Η σωματική διέγερση και το υποκειμενικό αίσθημα είναι δύο διαδικασίες που εκκινούν παράλληλα κατά την έκλυση του συναισθήματος, αλλά η μία δεν επηρεάζει την άλλη. Είναι εντελώς ανεξάρτητες.
γ. Συμπεριφορά (τάσεις προς δράση, έκφραση του προσώπου, στάση του σώματος κ.ά.)
δ. Γνωστικές λειτουργίες
• Schachter & Singer (1962)
⇒ Η επανατροφοδότηση από τη περιφερειακή διέγερση καθορίζει την ένταση του συναισθήματος, αλλά η διαφοροποίηση του συναισθήματος εξαρτάται από τον τρόπο που ερμηνεύεται αυτή η διέγερση βάσει των επικρατουσών συνθηκών. Η διαφοροποίηση της διέγερσης βασίζεται στον αιτιοπροσδιορισμό της διέγερσης σε ένα σχετικό περιβαλλοντικό αίτιο.
⇒ Αν θεωρούμε ότι η διέγερση μας οφείλεται σε μία αρκούδα που μας κυνηγάει, νιώθουμε φόβο.
⇒ Αν αυτό ισχύει είναι δυνατόν να αλλάξουμε το συναίσθημα που βιώνει ένας άνθρωπος, αλλάζοντας απλώς τον τρόπο που ερμηνεύει τη διέγερσή του.
• Lazarus (1991)
⇒ Τα συναισθήματα σπάνια είναι άμεσες αντιδράσεις στις ιδιότητες ενός ερεθίσματος. Αυτό που δίνει σε ένα ερέθισμα συναισθηματικό τόνο είναι η προσωπική σημασία που του αποδίδεται από το άτομο.
⇒ Η διαδικασία μέσω της οποίας κάθε ερέθισμα αξιολογείται ως προς την σημασία του για την προσωπική ευημερία του ατόμου, ονομάζεται πρωτογενής εκτίμηση. Αφ’ ης στιγμής ένα ερέθισμα κριθεί ως σημαντικό, ακολουθεί η δευτερογενής εκτίμηση, κατά την οποία αξιολογείται το δυναμικό αντιμετώπισης.
⇒ Προφανώς διαφορετικά συναισθήματα σχετίζονται με διαφορετικές εκτιμήσεις της κατάστασης. Η αρχική διαφοροποίηση σε αρνητικά και θετικά γίνεται κατά την πρωτογενή εκτίμηση. Περαιτέρω διαφοροποίηση λαμβάνει χώρα κατά τη δευτερογενή εκτίμηση. Οι γνωστικές εκτιμήσεις παρουσιάζουν απεριόριστη ποικιλία ώστε να είναι σε θέση να διαφοροποιούν όλες τις συναισθηματικές εκφάνσεις.
⇒ Η γνωστική εκτίμηση είναι υπεύθυνη και για την ένταση της συναισθηματικής αντίδρασης.
⇒ Η εκτίμηση οδηγεί σε αντιμετώπιση, η οποία με τη σειρά της αλλάζει τη σχέση ατόμου περιβάλλοντος, η οποία με τη σειρά της οδηγεί σε διαφορετικά συναισθήματα.
⇒ Η απόδοση προσωπικού νοήματος σε ένα ερέθισμα θεωρείται γνωστική λειτουργία, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι εκλαμβάνεται υποχρεωτικά ως συνειδητή, λεκτικοποιημένη, εκούσια ή λογική.
⇒ H γνωστική εκτίμηση θεωρείται ο πρώτος και ο πιο κεντρικός παράγοντας για την έκλυση του συναισθήματος. Είναι ικανή και αναγκαία συνθήκη για τη βίωση συναισθήματος.
• Friske:
⇒ Εκλυόμενο από τα σχήματα συναίσθημα. Τα σχήματα που βασίζονται σε προηγούμενες εμπειρίες μπορεί να φέρουν και συναισθηματικές συνιστώσες. Όταν μία νέα εμπειρία εμπίπτει σε ένα σχήμα (το ενεργοποιεί) δεν αναδύεται μόνο προηγούμενη γνώση, αλλά και προηγούμενες συναισθηματικές αντιδράσεις. Γνωσιακή ερμηνεία της μεταβίβασης.
• Wilson:
⇒ Συχνά το συναίσθημα που νιώθουμε σε μία κατάσταση διαμορφώνεται από τις προσδοκίες που έχουμε για το πως θα νιώσουμε (προσδοκητικό άγχος)
• Weiner:
⇒ Συγκεκριμένα συναισθήματα ακολουθούν συγκεκριμένους αιτιοπροσδιορισμούς. Π.χ. περηφάνεια=θετικό αποτέλεσμα που αποδίδεται στην προσωπική ικανότητα.
• Ποικίλες άλλες θεωρίες με κύριο κοινό χαρακτηριστικό τον τρόπο που το άτομο ερμηνεύει το περιβάλλον του. Σε αυτές τις απόπειρες ταξινόμησης των διαστάσεων της γνωστικής εκτίμησης, που οδηγούν στη διαφοροποίηση του συναισθήματος, παρατηρείται σημαντική αλληλοεπικάλυψη.
Οι θεωρίες αυτές είναι σημαντικό να διαχωρίζονται από αυτές που βασίζονται στην έννοια της αυτοπαρατήρησης που εισήγαγε ο Βem το 1972. Οι θεωρίες αυτές αναφέρονται στην ερμηνεία των χαρακτηριστικών του περιβάλλοντος και όχι των σωματικών αλλαγών, όπως η θεωρία των Schachter & Singer. Τα πειράματα σχετικά με τη μεταφορά της διέγερσης αναφέρουν περιπτώσεις, όπου η σωματική διέγερση επηρεάζει τη συναισθηματική αντίδραση, χωρίς προηγούμενη αναγνώρισή της από το άτομο. Σημαντική πηγή επανατροφοδότησης που βασίζεται στην αυτοπαρατήρηση αποτελεί και η συμπεριφορά.
Οι θεωρίες της γνωστικής εκτίμησης και της επανατροφοδότησης δεν είναι υποχρεωτικά αμοιβαίως αποκλειόμενες. Οι σωματικές αντιδράσεις συχνά προκαλούνται από εκτιμήσεις της κατάστασης, και οι αντιδράσεις αυτές, μέσω των επιδράσεών τους στο συναίσθημα επηρεάζουν τη διαδικασία της εκτίμησης.
[3]. Δύο βασικά ερωτήματα στη σύγχρονη μελέτη του συναισθήματος:
- Πώς το κάθε ένα από τα παραπάνω συστατικά συμβάλλει στην ένταση του συναισθήματος;
- Πώς το κάθε ένα από τα παραπάνω συστατικά συμβάλλει στη διαφοροποίηση του συναισθήματος;
[4]. Ορισμός του συναισθήματος
Ένας ορισμός του συναισθήματος: “Ως συναίσθημα ορίζεται οτιδήποτε νιώθει ένα άτομο, όταν αξιολογεί ένα γεγονός με συγκεκριμένο τρόπο και συνήθως οδηγεί σε αλλαγές στον ανθρώπινο οργανισμό ή την συμπεριφορά. Έτσι, όλα τα συναισθήματα είναι ουσιαστικά προτροπές για δράση. Άρα τα συναισθήματα οδηγούν σε πράξεις τις οποίες μπορούμε να αντιληφθούμε (Goleman, 2001).”
• Ο ορισμός του συναισθήματος ωστόσο, είναι πολύ δύσκολος γιατί το συναίσθημα ως έννοια μπορεί να πάρει πολλές διαστάσεις. Σε γενικές γραμμές ωστόσο θα λέγαμε πως ορίζεται ως μια έντονη ψυχοσωματική εμπειρία που αφήνει στο άτομο κάποια θετική ή αρνητική διάθεση. Αυτή η ψυχοσωματική εμπειρία μπορεί να προκληθεί τόσο από εξωτερικούς προς το άτομο παράγοντες όσο και από εσωτερικούς.
–Βίκιλεξικό: Συναίσθημα είναι η ευάρεστη ή δυσάρεστη ψυχική κατάσταση που συνοδεύεται από ελαφριές μεταβολές των λειτουργιών του οργανισμού και είναι αποτέλεσμα κάποιου γεγονότος ή εμπειρίας.
Το σημαντικό συστατικό για την επιβίωση είναι η συμπεριφορά.
Οι χρήσιμες λειτουργίες που επιτελούν οι συναισθηματικές συμπεριφορές είναι το στοιχείο που καθοδήγησε την εξέλιξη του εγκεφάλου. Τα αισθήματα που συνοδεύουν αυτές τις συμπεριφορές είναι πολύ πιο πρόσφατα από εξελικτικής απόψεως.
Τα πρότυπα φυσιολογικής διέγερσης και ειδικών συμπεριφορών που χαρακτηρίζουν το συναίσθημα συνοδεύονται από υποκειμενικά αισθήματα (π.χ. σεξ).
Οι περισσότεροι άνθρωποι όταν χρησιμοποιούν τη λέξη συναίσθημα αναφέρονται σε αυτά ακριβώς τα αισθήματα, που καθορίζουν το βιωματικό τόνο της εμπειρίας μας.
[5]. Σε τι χρησιμεύει το συναίσθημα;
⇒ H απλή διατήρηση στη ζωή είναι ζήτημα παρατήρησης του εσωτερικού περιβάλλοντος και πραγματοποίησης ομοιοστατικών αλλαγών, δηλ. είναι θέμα εσωτερικών αντιδράσεων σε εσωτερικά ερεθίσματα. Αλλά η επιβίωση γίνεται εξαιρετικά πιθανότερη άμα υπάρχει κάποιος μηχανισμός παρατήρησης του εξωτερικού περιβάλλοντος και αντίδρασης στα εξωτερικά ερεθίσματα. Η εξέλιξη του εγκεφάλου ακολούθησε αυτή ακριβώς την πορεία, εξασφαλίζοντας όλο και πιο λεπτομερή ανάλυση των εξωτερικών ερεθισμάτων και όλο και πιο σύνθετη επεξεργασία των προτύπων αντίδρασης στα ερεθίσματα αυτά.
⇒ Η εξέλιξη του εγκεφάλου κατά κύριο λόγο ακολούθησε προσθετική πορεία. Οι απλούστερες δομές δεν αντικαταστάθηκαν από τις εξελικτικά πιο πρόσφατες, αλλά συνέχισαν να επιτελούν τις λειτουργίες τους, ελεγχόμενες και συνεπικουρούμενες από τις ανώτερες. Σε τελική ανάλυση θα ήταν παράλογο να εξελιχθούν νέες δομές με πρόβλεψη για την ανάληψη των ίδιων λειτουργιών που επιτελούσαν πάρα πολύ αποτελεσματικά οι παλαιότερες δομές.
⇒ Το 1970 o MacLean πρότεινε τη θεωρία του τριπλού εγκεφάλου των ανώτερων θηλαστικών. Μπορεί να θεωρηθεί ότι ο ανθρώπινος εγκέφαλος αποτελείται από τρία στρώματα, κάθε ένα από τα οποία σημασιοδοτεί ένα σημαντικό εξελικτικό στάδιο. Το παλαιότερο στρώμα, ο ερπετικός εγκέφαλος διεκπεραιώνει αυτοματικές λειτουργίες, όπως η αναπνοή. Το επόμενο στρώμα, ο παλαιοθηλαστικός εγκέφαλος επιτελεί λειτουργίες που αφορούν στην επιβίωση και περιλαμβάνει τις δομές που είναι υπεύθυνες για το συναίσθημα (αποφυγή πόνου, αναζήτηση ηδονής). Το τρίτο επίπεδο, ο νεοθηλαστικός εγκέφαλος είναι υπεύθυνος για τη λογική σκέψη.
⇒ Η ανάπτυξη του συναισθήματος αποτελεί μία ενδιάμεση κατάσταση μεταξύ της άκαμπτης συμπεριφορικής στερεοτυπίας των κατώτερων οργανισμών, και της σχεδόν ανεξάντλητης πλαστικότητας της ανθρώπινης συμπεριφοράς.
[6]. …και γιατί αναπτύχθηκαν τα υποκειμενικά συναισθήματα;
⇒ Η βιολογική βάση του συναισθήματος στον άνθρωπο εντοπίζεται στο μεταιχμιακό σύστημα και στο διάμεσο εγκέφαλο, μία σειρά από υποφλοιώδεις δομές. Η μόνη διαφορά στις υποφλοιώδεις δομές των ανώτερων και των κατώτερων ζώων είναι ότι στα πρώτα οι δομές αυτές αναμένεται να λαμβάνουν περισσότερες πληροφορίες από τα υψηλότερα κέντρα (spinal shock).
⇒ Πράγματι, σε γενικές γραμμές το συναίσθημα επιτελεί την ίδια λειτουργία στον άνθρωπο και στα κατώτερα ζώα. Πρόκειται για βραχύχρονες καταστάσεις αξιολόγησης που εστιάζονται σε ένα ερέθισμα και χαρακτηρίζονται από τάση για ανάληψη δράσης, φυσιολογικές αλλαγές που προετοιμάζουν το σώμα για την δράση αυτή καθώς και εκφράσεις του προσώπου και στάσεις του σώματος που εξυπηρετούν την επικοινωνία της συναισθηματικής διέγερσης προς τα έξω. Ένα σύστημα «λήψης αποφάσεων».
⇒Δοθέντος ότι οι άνθρωποι θέτουν πολλούς στόχους, το συναίσθημα φαίνεται να παίζει ένα ρόλο διαχείρισης προτεραιοτήτων. Λειτουργεί ως ένα σήμα συναγερμού (απόσπαση και διέγερση) που αποσύρει τα άτομα από την προσπάθεια επίτευξης ενός στόχου, κατευθύνοντάς τα παράλληλα προς κάποιον άλλο στόχο, η σημασία του οποίου έχει εν τω μεταξύ αυξηθεί. Τα συνοδευτικά αισθήματα αναπτύχθηκαν ως μία μορφή εσωτερικής επικοινωνίας για τις αλλαγές στη σχετική προτεραιότητα μεταξύ των στόχων (έχουμε τα συνοδευτικά αισθήματα, επειδή έχουμε ανεπτυγμένο φλοιό). Η εξαιρετικά σημαντική λειτουργία που επιτελούν τα συναισθήματα στην ψυχική ζωή του ατόμου φαίνεται και από το γεγονός ότι εξαιρετικά έντονα συναισθήματα είναι σε θέσει να αναστείλουν οργανωμένες γνωστικές δραστηριότητες (επιβίωση).
⇒ Η συμβολή των συναισθημάτων στην επιβίωση είναι ιδιαίτερα σημαντική στη διαμόρφωση κατάλληλων αντιδράσεων σε επείγουσες περιβαλλοντικές καταστάσεις και στην επικοινωνία της πρόθεσης του ατόμου.
⇒ Βέβαια ο άνθρωπος διαθέτει περιπλοκότερα συστήματα αξιολόγησης της εξωτερικής εμπειρίας, και το συναίσθημα δεν αποτελεί το μοναδικό μηχανισμό παραγωγής αντιδράσεων προς τα εξωτερικά ερεθίσματα. Θα ήταν παράλογο οι ιεραρχικά ανώτερες δομές του ανθρώπινου εγκεφάλου να μη μετέχουν στην ιεράρχηση των προτεραιοτήτων του οργανισμού. Η κύρια πηγή διαμόρφωσης του συναισθήματος στον άνθρωπο, αλλά όχι η μόνη, φαίνεται να είναι οι γνωστικές λειτουργίες. Το συναίσθημα μπορεί να οργανώνεται σε υποφλοιώδεις δομές, αλλά η παραγωγή του κάτω από τις κατάλληλες συνθήκες ελέγχεται από μία περιοχή του κροταφικού λοβού. Επίσης, τα απλούστερα ερεθίσματα (που έχουν επιβιωτική αξία για μεγάλο μέρος της εξελικτικής ιστορίας του είδους) αναγνωρίζονται από υποφλοιώδεις δομές (πρωτογενή συναισθήματα), ενώ περιπλοκότερα κοινωνικά ερεθίσματα αναγνωρίζονται από μία περιοχή του πρόσθιου φλοιού (κοινωνικά συναισθήματα).
⇒ Ως αποτέλεσμα αυτής της ιεραρχικής δόμησης του εγκεφάλου, τα αισθητικά δεδομένα που είναι διαθέσιμα στα ανώτερα κέντρα δεν προέρχονται μόνο από τις ειδικές αισθήσεις που αφορούν στον εξωτερικό κόσμο, αλλά και από τις ιδιοδεκτικές αισθήσεις που αφορούν στην κατάσταση του σώματος. Συνήθως τα δεδομένα αυτών των «χαμηλών» αισθήσεων δεν διαβαίνουν τον ουδό της συνειδητότητάς μας.
[7]. Ποια είναι η φύση των διαδικασιών που οδηγούν στα συναισθήματα
Τι δουλειά έχουν οι κύβοι εδώ
Ηλίας Κούβελας ομότιμος καθηγητής του πανεπιστημίου Πατρών
Ισως το πρώτο ερώτημα που θα έπρεπε να απασχολήσει αυτό το μικρό αφιέρωμα για το συναίσθημα είναι αυτή καθεαυτή η έννοια του συναισθήματος. Τι είναι το συναίσθημα; Δυστυχώς δεν νομίζω ότι μπόρεσε ποτέ κανείς να απαντήσει σε αυτό το ερώτημα. Το μόνο που μπορούμε να πούμε είναι ότι υπάρχουν συναισθήματα. Πολλά συναισθήματα: αγάπη, μίσος, αηδία, χαρά, ντροπή, φθόνος, ενοχή, φόβος, αγωνία, άγχος, ηδονή και έπεται συνέχεια, όλα αυτά που αισθανόμαστε όλοι μας κάποια στιγμή. Μπορείτε να φαντασθείτε μια ζωή χωρίς συναισθήματα, χωρίς αυτά τα καθημερινά σκαμπανεβάσματα της συναισθηματικής μας κατάστασης; Θα ήταν μια ζωή κενή, μια ζωή χωρίς περιεχόμενο που ούτε να τη σταματήσουμε θα μπορούσαμε, δηλαδή να αυτοκτονήσουμε.
Ο Αριστοτέλης στο βιβλίο του «Περί Ψυχής» γράφει: «Τα περισσότερα νοητικά φαινόμενα συνοδεύονται από σωματικό πάθος. Οταν υπάρχουν οι αναγκαίες σωματικές προϋποθέσεις, προκαλούνται συγκινήσεις όπως η οργή και ο φόβος, από ελάχιστη νοητική αιτία ή και χωρίς αιτία». Από ασυνείδητη αιτία όπως θα λέγαμε σήμερα. Τούτο το επιχείρημα το χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης προκειμένου να υποστηρίξει, σε αντίθεση με τον Πλάτωνα, ότι το σώμα και η ψυχή δεν αποτελούν δύο ουσίες αλλά αδιαχώριστα στοιχεία μίας και μοναδικής ουσίας.
Τα συναισθήματα λοιπόν αποτελούν ένα μεγάλο μέρος της ανθρώπινης ύπαρξης και ένα κρίσιμο ερώτημα είναι : ποια είναι η φύση των εσωτερικών, των σωματικών διαδικασιών που οδηγούν στα συναισθήματα.
Πρόκειται για ένα εξαιρετικά δύσκολο ερώτημα το οποίο ήδη από τον 19ο αιώνα
Βroca. Ο Βroca λίγα χρόνια μετά τη διατύπωση της γνωστής αρχής «μιλάμε με το αριστερό ημισφαίριο» δημοσίευσε το 1878 μια εργασία στην οποία υποστήριζε ότι στην εσωτερική επιφάνεια των εγκεφαλικών ημισφαιρίων υπάρχει μια ομάδα από περιοχές οι οποίες διαφέρουν από τις υπόλοιπες περιοχές του φλοιού του εγκεφάλου και οι οποίες δημιουργούν έναν δακτύλιο. Ο Βroca ονόμασε αυτές τις περιοχές limbic lobe (μεταιχμιακός ή στεφανιαίος λοβός) από τη λατινική λέξη limbus που σημαίνει «όρειο». Ο Βroca δεν θεωρούσε ότι οι περιοχές αυτές είχαν σχέση με το συναίσθημα. Ωστόσο πενήντα χρόνια αργότερα, το 1937, ο νευρολόγος James Ρapez συνέδεσε τον μεταιχμιακό λοβό με το εγκεφαλικό «σύστημα του συναισθήματος».
Πάντως ο όρος μεταιχμιακό ή στεφανιαίο σύστημα (limbic system) έγινε ευρέως γνωστός πολύ αργότερα, το 1952, από τον αμερικανό φυσιολόγο Ρaul ΜacLean, ο οποίος υποστήριξε ότι οι μεταιχμιακές δομές αποτελούν ένα από τα τρία κύρια συστήματα του εγκεφάλου. Τα τρία συστήματα σύμφωνα με τον ΜacLean είναι ο εγκέφαλος των ερπετών, ο αρχαίος εγκέφαλος των θηλαστικών (μεταιχμιακό σύστημα) και ο νέος εγκέφαλος των θηλαστικών.
Το 1939, δηλαδή λίγο μετά την πρόταση του Ρapez, οι νευροεπιστήμονες Ηeinrich Κluver και Ρaul Βucy του Πανεπιστημίου του Σικάγου διαπίστωσαν ότι αμφίπλευρη εκτομή του κροταφικού λοβού των εγκεφαλικών ημισφαιρίων σε πιθήκους προκαλούσε δραματικές επιδράσεις στη συμπεριφορά των ζώων με κύριο χαρακτηριστικό τη μείωση ή την εξαφάνιση του φόβου. Στην αρχή, και υπό την επίδραση των απόψεων του Ρapez, η αλλαγή της συναισθηματικής συμπεριφοράς απασχόλησε μερικούς από τους πλέον σημαντικούς επιστήμονες και διανοητές όπως ο Κάρολος Δαρβίνος με το περίφημα βιβλίο του Τhe expression of the emotions in man and animals (1872), ο Σίγκμουντ Φρόιντ, ο William James, o Walter Cannon και διατυπώθηκαν διάφορες θεωρίες.
Η μεγάλη όμως τομή έγινε από τον εξαίρετο γάλλο γιατρό και διανοητή, τoν Ρierre Ρaul σε ολόκληρο το μεταιχμιακό σύστημα. Πρόσφατα όμως μελέτες αφαίρεσης και διέγερσης επιμέρους τμημάτων όπως και μελέτες με τις σύγχρονες τεχνικές απεικόνισης των λειτουργιών του εγκεφάλου έδειξαν ότι η κεντρική δομή ως προς το συναίσθημα του φόβου είναι μια συγκεκριμένη εγκεφαλική περιοχή που ονομάζεται αμυγδαλή.
Ενας σημαντικός αριθμός πειραμάτων έχουν δείξει ότι τα νευρικά κύτταρα της αμυγδαλής μπορούν να απομνημονεύσουν ερεθίσματα που σχετίζονται χρονικά με κάποιο ερέθισμα πόνου. Τα συνδεδεμένα με αυτόν τον τρόπο με τον πόνο ερεθίσματα είναι δυνατόν να προκαλέσουν αντίδραση φόβου και άγχους ακόμη και όταν απουσιάζει το επώδυνο ερέθισμα. Η μνήμη όμως που εγκαθίσταται στην αμυγδαλή είναι μια ασυνείδητη άδηλη μνήμη, γεγονός που υποδηλώνει τον σημαντικό ρόλο που παίζουν οι ασυνείδητες διαδικασίες στη συναισθηματική συμπεριφορά του ανθρώπου στο φυσιολογικό και παθολογικό επίπεδο.
Σε αυτό το σημείο θα αλλάξω συναίσθημα. Θα μεταφερθώ στον χώρο της ηδονής. Στις αρχές της δεκαετίας του 1950 οι τεχνικές εμφύτευσης ηλεκτροδίων στον εγκέφαλο πειραματοζώων είχαν βελτιωθεί σημαντικά. Ετσι, το 1950 ο Robert Ηeath της Ψυχιατρικής και Νευρολογικής Κλινικής του Πανεπιστημίου της Τουλέιν της Νέας Ορλεάνης αποφάσισε να τοποθετήσει ηλεκτρόδια στον εγκέφαλο ψυχασθενών για να ανιχνεύσει τη βάση των συναισθηματικών τους διαταραχών. Μετά την εμφύτεση των λεπτών μεταλλικών ηλεκτροδίων ο ασθενής μπορούσε να κινείται ελεύθερα, χωρίς κανέναν πόνο, και τα ηλεκτρόδια χρησίμευαν είτε για να καταγράψουν την ηλεκτρική δραστηριότητα του εγκεφάλου ή για να διεγείρουν με μικρές εκκενώσεις τα νευρικά κύτταρα συγκεκριμένων περιοχών του εγκεφάλου. Παρά το αποκρουστικό αυτών των μελετών, τα αποτελέσματά τους ήταν εντυπωσιακά. Το 1952 ο Ηeath ανακοίνωσε τα αποτελέσματα που είχε η διέγερση μιας περιοχής που ονομάζεται διάφραγμα στον εγκέφαλο 26 σχιζοφρενών: Απόλαυση, ακόμη και έκσταση, στο άκρο ενός μεταλλικού σύρματος. Ο ασθενής ανακαλούσε ευχάριστα γεγονότα, τερπνές καταστάσεις και πολύ συχνά συγκεκριμένες αισθήσεις σεξουαλικής απόλαυσης.
Την ίδια περίοδο και ανεξάρτητα από τον Βοb Ηeath δύο άλλοι ερευνητές, οι Ρeter Μilner και James Οlds, μελετούσαν την ίδια περιοχή του εγκεφάλου του ποντικού στο Πανεπιστήμιο Μακ Γκιλ στο Μόντρεαλ του Καναδά. Ο Οlds και ο Μilner παρακολουθούσαν τα σεμινάρια του νευροχειρούργου Wilder Ρenfield και του νευροφυσιολόγου Ηerbert Jasper στο Νευρολογικό Ινστιτούτο του Μόντρεαλ. Οι Ρenfield και Jasper ήταν ενθουσιασμένοι με τη νέα τους ανακάλυψη, του δικτυωτού σχηματισμού. Εμαθαν ότι η βλάβη αυτής της περιοχής θα μπορούσε να ρίξει ένα ζώο σε κώμα και ότι η ηλεκτρική διέγερσή της θα μπορούσε να ξυπνήσει ένα ζώο που κοιμάται. Ο Μilner διερωτήθηκε αν η διέγερση του δικτυωτού σχηματισμού θα μπορούσε να ενισχύσει την ικανότητα των ποντικών να βρίσκουν τον δρόμο τους σε λαβυρίνθους. Αλλά τα πρώτα δικά του πειράματα ήσαν ατελέσφορα. Το 1954 ο Jim Οlds αποφάσισε να τοποθετήσει ηλεκτρόδια στην ίδια περιοχή, αλλά η απειρία του ως προς τη χειρουργική τεχνική τον οδήγησε σε ένα σφάλμα κεφαλαιώδους σημασίας, όπως αποδείχτηκε. Αντί να εισχωρήσουν στον δικτυωτό σχηματισμό, τα ηλεκτρόδιά του μπήκαν στη διαφραγματική περιοχή. Ο Οlds έστειλε ρεύμα μέσα από το ηλεκτρόδιο καθώς ο ποντικός έτρεχε σε ένα ανοικτό πεδίο. Το ζώο σταμάτησε ξαφνικά, γύρισε και έτρεξε πίσω στο ακριβές σημείο όπου του είχε δοθεί η εκκένωση. Γύρισε ξανά και ξανά κάθε φορά που τον διέγειραν σε εκείνο το σημείο. Ευτυχώς ο Οlds είχε την εξυπνάδα να καταλάβει ότι αυτό δεν ήταν ένα αποτυχημένο πείραμα, αλλά ένα νέο πείραμα. Μαζί με τον Μilner έφτιαξαν ένα κλουβί όπου υπήρχε ένας μικρός μοχλός για να τον πατάει ο ποντικός. Συνέδεσαν τον μοχλό με το ηλεκτρόδιο του ποντικού και είδαν ότι μόλις το ζώο ανακάλυψε το αποτέλεσμα που είχε η πίεση του μοχλού τον πίεζε συνεχώς, για ώρες. Ενα ή δύο χρόνια αφότου ανακάλυψε τη δύναμη της αυτοδιέγερσης ο Jim Οlds άρχισε να σκέφτεται το ενδεχόμενο οι ψυχοδραστικές ουσίες που προκαλούν εξάρτηση να διεγείρουν το ίδιο σύστημα ηδονής, το οποίο βέβαια περιλαμβάνει πολύ περισσότερες περιοχές πέραν της διαφραγματικής. Η υπόθεση του Οlds επιβεβαιώθηκε πλήρως και από τις δικές του μελέτες και από αυτές που πραγματοποιήθηκαν στις δεκαετίες που ακολούθησαν. Αποδείχθηκε, δηλαδή, ότι οι ουσίες που προκαλούν εξάρτηση εισβάλλουν στους φυσιολογικούς μηχανισμούς της ηδονής και τους τρέπουν προς παθολογικές κατευθύνσεις.
Στην αρχή τούτου του κειμένου αναφέρθηκα στο βιβλίο του Δαρβίνου «Τhe expression of the emotions in man and animals». Στο βιβλίο αυτό ο Δαρβίνος υποστηρίζει ότι οι άνθρωποι, σε όλες τις περιοχές της γης, εκφράζουν τα συναισθήματά τους με τις ίδιες εκφράσεις του προσώπου και παράλληλα αντιλαμβάνονται τις εκφράσεις του προσώπου με τον ίδιο τρόπο. Τις αρχικές αυτές παρατηρήσεις του Δαρβίνου επιβεβαίωσαν πρόσφατα οι μελέτες του Ρaul Εkman της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας και επιμελητή της πρόσφατης έκδοσης του βιβλίου, ο οποίος ταξίδευσε σε περιοχές όπου οι κάτοικοί τους έχουν πολύ μικρή επικοινωνία με τον υπόλοιπο κόσμο όπως οι Ρapua της Νέας Γουινέας. Στους ανθρώπους αυτούς ο Ρaul Εkman έδειξε φωτογραφίες ανθρώπων που εξέφραζαν θυμό, ευτυχία, αηδία, έκπληξη, λύπη και φόβο και ζήτησε να του πουν τι συναίσθημα εξέφραζαν αυτές οι φωτογραφίες. Διαπίστωσε ότι υπήρχε μια γενική συμφωνία ως προς την αναγνώριση των συναισθημάτων που εξέφραζαν τα πρόσωπα, γεγονός που τον οδήγησε στο συμπέρασμα ότι η εξέλιξή μας έχει δώσει καθολικές εκφράσεις οι οποίες μεταφέρουν στον άλλο κάτι πολύ σημαντικό για μας. Ενα συμπέρασμα που θυμίζει την υπόθεση του Νoam Chomsky για την καθολική γραμματική. Πρόσφατες μάλιστα μελέτες με τεχνικές απεικόνισης της λειτουργίας του εγκεφάλου έδειξαν ότι η αμυγδαλή παίζει κεντρικό ρόλο στην αναγνώριση έντρομων προσώπων.
Πηγή
[8]. Ψυχαναλυτικές απόψεις για το συναίσθημα
Νέα δεδομένα από τις ραγδαία εξελισσόμενες ψυχολογικές επιστήμες
Νίκος Κουρέτας ψυχίατρος, μέλος της διεθνούς ψυχαναλυτικής εταιρείας
Με τον όρο «συναίσθημα» νοούνται σύνθετες ψυχοφυσιολογικές καταστάσεις που χαρακτηρίζονται από ένα υποκειμενικό βίωμα συνοδευμένο από νοητικές και σωματικές εκδηλώσεις.
Η πλούσια ψυχαναλυτική βιβλιογραφία πάνω στα συναισθήματα έχει ταλαιπωρηθεί από τρία προβλήματα. Την ετερογένεια των θεωρητικών τοποθετήσεων, την υπερβολική έμφαση σε αφηρημένες και αξιωματικές θεωρητικές έννοιες, και τέλος, τη χαλαρότητα στη δημιουργία συνδέσεων μεταξύ θεωρίας και κλινικών παρατηρήσεων.
Εννοιολογικά τα συναισθήματα μπορεί να προσδιορισθούν σε τρία επίπεδα:
1) Στο επίπεδο των κλινικών βιωμάτων (εκδηλώσεων), δηλαδή το υποκειμενικό βίωμα, το οποίο εγγράφεται στο φάσμα ικανοποίησης – δυσαρέσκειας. Αυτό σημαίνει ότι τα συναισθήματα πάντα έχουν ποιότητες κινήτρων, δηλ. τείνουν να ωθήσουν το Εγώ προς μια κατεύθυνση.
2) Στο επίπεδο των ψυχοφυσιολογικών εκδηλώσεων, όπου περιλαμβάνονται ορμονικά, εκκριτικά, νευροφυτικά και σωματικά φαινόμενα. Εκφράζονται είτε μέσω του αυτόνομου νευρικού συστήματος (εφίδρωση, κλάμα, κοκκίνισμα, ταχυκαρδία) είτε μέσω του -υπό συνειδητό έλεγχο- νευρικού συστήματος. Η απουσία μιας λογικά συνεπούς και συγκροτημένης θεωρητικής κατανόησης της φύσης των συναισθημάτων αποτέλεσε αντικείμενo οικτιρμού, η δυσαναλογία μεταξύ του δευτερεύοντα ρόλου του συναισθήματος στη θεωρία και της τεράστιας σημασίας του στον κλινικό τομέα είναι εντυπωσιακή. Στην προχωρημένη ηλικία των 70 ετών και στο απόγειο της δημιουργικότητάς του ο ίδιος ο Φρόιντ έγραφε: «αποκαλούμε άγχος μια συναισθηματική κατάσταση, αν και συγχρόνως αγνοούμε τι σημαίνει συναίσθημα»(!)
Οι επιδράσεις που διαμόρφωσαν τη σκέψη του Φρόιντ είναι πολλές, δύο όμως ξεχωρίζουν, ιδιαίτερα αναφορικά με το συναίσθημα. Πρόκειται για τη μονογραφία του Δαρβίνου Η έκφραση συναισθημάτων στον Ανθρωπο και τα Ζώα (1872) και για τις σύγχρονες επιστημονικές δημοσιεύσεις του βρετανού νευρολόγου J. Ηughlings Jackson (1878-80).
Η θέση του Δαρβίνου, ότι οι συναισθηματικές αντιδράσεις οφείλονται στην πλεονάζουσα ποσότητα νευρωνικής ενέργειας, ταιριάζουν απόλυτα με τις κατοπινές ιδέες του Φρόιντ περί ψυχικής ενέργειας. Παρόμοια, στα άρθρα του Jackson συναντάται η ιδέα ότι το νευρικό σύστημα αποσκοπεί στη διευθέτηση και ελάττωση των διεγέρσεων (τόνος φωνής, στάση του σώματος, μιμική έκφραση του προσώπου).
3) Τέλος, στο επίπεδο των θεωρητικά αξιωματικών, αναπόδεικτων και αφηρημένων εννοιών, όπως είναι εκείνες της ψυχικής ενέργειας, των ενστικτωδών ενορμήσεων και των εκφορτίσεών τους, των συναισθημάτων που λειτουργούν σαν σήματα χωρίς ενορμητική εκτόνωση, του Εγώ και της δομής του, των ενδοψυχικών δομικών συγκρούσεων, των σημαντικών διαπροσωπικών σχέσεων, κ.ά. Στο τέλος της δεκαετίας του 1890 η ψυχανάλυση άρχισε αποκλειστικά ως μία θεωρία του συναισθήματος. Οι νευρώσεις αποδόθηκαν στον «στραγγαλισμό» του συναισθήματος και η θεραπευτική διαδικασία στόχευε, ανάλογα, στην απελευθέρωσή του. Είναι παράδοξο πώς αργότερα, όταν η έμφαση μετατοπίστηκε στη θεωρία των ενστικτωδών ενορμήσεων, κάθε συστηματική μελέτη του συναισθήματος σταμάτησε.
Η παραδοξότητα αυτή εξακολουθεί να ισχύει και στις μέρες μας. Πέρα από το ότι για τους περισσότερους συγγραφείς-ψυχαναλυτές και ότι κάθε πράξη, συμπεριλαμβανομένων και των συναισθημάτων, βασίζεται στην αποκατάσταση της ενεργειακής ομοιόστασης του νευρικού συστήματος.
Η βάση για την ψυχαναλυτική θεωρία των συναισθημάτων τέθηκε από τον Φρόιντ όταν περιέγραψε τη δυϊστική αντίληψη του ρόλου της ικανοποίησης και της δυσαρέσκειας στην ψυχική ζωή του ατόμου. Η πολικότητα αυτή δεν απαντούσε μόνο στην ανάγκη μιας βασικής κατανόησης των συναισθημάτων, αλλά γενικότερα παρουσιαζόταν σαν μια βασική ρυθμιστική «αρχή» της ψυχικής ζωής. Ο ψυχισμός καθορίζεται βιοψυχολογικά από την επιδίωξη της ικανοποίησης και την αποφυγή της δυσαρέσκειας, του πόνου και της τραυματικής κατάστασης. Για παράδειγμα, ο πόνος, αρχικά αισθητός στο σωματικό επίπεδο, μπορεί να οδηγήσει στο ψυχικό αίσθημα της δυσαρέσκειας ή και αργότερα σε αυτό του άγχους ή της θλίψης. Αρχικά η έννοια συναίσθημα χρησιμοποιήθηκε ως συνώνυμο με την έννοια της ψυχικής ενέργειας.
Στη συνέχεια θεωρήθηκε συνεπακόλουθο της ενόρμησης, τόσο ώστε η ουσία του να ταυτίζεται με τις σωματικές διαδικασίες που το συνοδεύουν, όπως το κοκκίνισμα από ντροπή, η εφίδρωση και η ταχυκαρδία από άγχος και τόσα άλλα…
Και μια διασάφηση του όρου ενόρμηση: Πρόκειται για θεμελιακή έννοια της ψυχανάλυσης, σύμφωνα με την οποία η ανθρώπινη συμπεριφορά ενεργοποιείται από διαφορετικές δυνάμεις μεταξύ των οποίων, γενετικά προκαθορισμένα, ενδογενή κίνητρα. Είναι μια «έννοια-σύνορο» μεταξύ του ψυχικού και του σωματικού, που αναφέρεται σε ψυχικές αναπαραστάσεις διεγέρσεων, συνειδητές ή ασυνείδητες, οι οποίες, αν και πηγάζουν από βιολογικές διαδικασίες, σε αντίθεση με τα ένστικτα, δεν καταλήγουν σε ένα συγκεκριμένο πρότυπο βιολογικής αντίδρασης. Η δυϊστική σκέψη του Φρόιντ κατέτασσε τις ενορμήσεις σε δύο αντιπαρατιθέμενες ομάδες, αρχικά ερωτικές (σεξουαλικές, με την ευρύτατη έννοια) και αυτοσυντηρητικές, αργότερα δε, σε σεξουαλικές και επιθετικές.
Ο Φρόιντ πάντως δεν έφθασε στο σημείο να συνταχθεί με την υπόθεση των William James και C. Lange, βάσει της οποίας αντίστροφα οι σωματικές εκδηλώσεις διεγείρουν τα συναισθήματα. Για εκείνον τα συναισθήματα αντιπροσώπευαν ενδοψυχικές εκτονώσεις που προέρχονταν από το ασυνείδητο «σαν αποτέλεσμα εσωτερικών μεταβολών του σώματος του ατόμου χωρίς αναφορά στον εξωτερικό κόσμο». Λίγο αργότερα όμως (1915), και στην προσπάθειά του να αποφύγει τη θέση ότι τα συναισθήματα είναι παθολογικής φύσεως, ο Φρόιντ προσέκρουσε με αμηχανία σε ένα αδιέξοδο: ότι, σε αντίθεση με τις ενστικτώδεις ενορμήσεις που είναι εξ ορισμού ασυνείδητες, τα συναισθήματα είναι κατά κανόνα συνειδητές καταστάσεις.
Διερευνώντας το συναίσθημα του άγχους δέκα χρόνια αργότερα ο Freud μετατόπισε τη θεωρητική του τοποθέτηση. Πρότεινε ότι το άγχος εδράζεται στο ώριμο στοιχείο του ψυχισμού, στο Εγώ, αντί να αντιπροσωπεύει μετατροπή της (ερωτικής) ψυχικής ενέργειας των ενορμήσεων βαθειά στο ασυνείδητο- κάτι που είχε αποκαλέσει το Εκείνο (id). Υποστήριξε ότι το άγχος συνιστά «σήμα» που εκπέμπει το Εγώ για να προσδιορίσει μια ενδοψυχική κατάσταση, ή μία σχέση με την εξωτερική πραγματικότητα, στην προσπάθεια κινητοποίησης ψυχικών διαδικασιών προσαρμογής και προφύλαξης. Επιπλέον, εξυπηρετεί τη διαπροσωπική επικοινωνία ενδοψυχικών καταστάσεων με σημαντικά άτομα, αποσκοπώντας σε αμεσότερη, αυθεντικότερη σχέση. Οι μετά τον Φρόιντ ψυχαναλυτές υπέθεσαν πως αναφερόταν στο φάσμα των συναισθημάτων και όχι μόνο στο άγχος, κάτι που ο ίδιος ποτέ δεν διευκρίνισε.
Η εισαγωγή στην ψυχαναλυτική θεωρία της έννοιας του Εγώ και μάλιστα ενός Εγώ που συνεχώς αναπτύσσεται και διαφοροποιείται κάτω από την επίδραση πολυπρισματικών διαπροσωπικών σχέσεων, οδήγησε σε μια πολύπλοκη ιεράρχηση ενορμήσεων, κινήτρων, συναισθημάτων, ιδεών και αναπαραστάσεων.
Ετσι εξηγείται πώς, από μια αρχικά διπολική κατάσταση ικανοποίησης και απαρέσκειας, εκφρασμένης με επιτακτικό και εκρηκτικό τρόπο, ο ανθρώπινος ψυχισμός οδηγείται σε σύνθετες, βιωματικά πλούσιες και διαφοροποιημένες καταστάσεις όπως η αγαλλίαση, ο ενθουσιασμός, η ντροπή, η ενοχή, o φθόνος, η φιλικότητα, η απάθεια, η μεμψιμοιρία, η πικρία, η ελπίδα, η θλίψη, η ανία, η φρίκη, η ζήλια, η απογοήτευση, η νοσταλγία, το καμάρι, ο σαρκασμός, η υπεροψία, η αυταρέσκεια, η ακηδεία κ.α.
Με το πρίσμα της αναπτυξιακής ψυχολογίας θα μπορούσε να ειπωθεί ότι τα συναισθήματα προκύπτουν από γενετικά προκαθορισμένα φυσιολογικά πρότυπα αντίδρασης. Ηδη κατά τον πρώτο χρόνο της ζωής ορισμένοι ερευνητές αναγνωρίζουν εννέα τέτοια πρότυπα (έκπληξη, ενδιαφέρον, χαρά, δυσανεξία, θυμό, φόβο, ντροπή, περιφρόνηση, και αηδία).
Ηαρχική βιολογική αντίδραση γρήγορα συνδέεται με μνημονικά ίχνη καταστάσεων, αντικειμένων και κυρίως προσώπων που μεριμνούν για το βρέφος και το νήπιο, έτσι ώστε τα αντιληπτικά εκείνα πρότυπα, που έχουν καταστεί γνώριμα, να είναι σε θέση να ενεργοποιούν την ανάλογη συναισθηματική αντίδραση. Οι συνδέσεις αυτές με τα μνημονικά ίχνη αναφέρονται σε σημαντικά πρόσωπα στη ζωή του παιδιού, απέναντι στα οποία κατευθύνονται μεικτά συναισθήματα αγάπης και θυμού. Τα συναισθήματα αυτά προοδευτικά επεκτείνονται και συνδέονται όχι μόνο με τα εξωτερικά πρόσωπα αλλά με τις ενδοψυχικά εσωτερικευμένες αντιπροσωπεύσεις τους, δηλαδή με τις ψυχικές, εν πολλοίς φαντασιωσικές αναπαραστάσεις του Εαυτού και των Αλλων. Πιο σύγχρονες απόψεις απομακρύνονται από την κλασική ενεργειακή ψυχαναλυτική θέση των ενορμήσεων και εστιάζουν στον διακανονισμό των συναισθημάτων, στις διαδικασίες μέσω των οποίων τα άτομα ρυθμίζουν τι είδους συναισθήματα έχουν, πότε τα έχουν, πώς τα βιώνουν και τα εκφράζουν. Η ψυχανάλυση προσφέρει δεδομένα μόνο από την ψυχολογική πλευρά του ψυχοσωματικού και του σωματοψυχικού αμφίδρομου τόξου και έχει συμβάλει στην κατανόηση των συναισθημάτων ενώ οι ραγδαία εξελισσόμενες ψυχοβιολογικές επιστήμες αλλάζουν το πεδίο όπως είχε προβλέψει ο Φρόιντ.
Πηγή
[9]. Ηδονή – οδύνη – παρόρμηση
Ο παράγων που μας επιτρέπει να διακρίνουμε το συναίσθημα από τις συναισθηματικές εμπειρίες
Ανδρέας Παπανικολάου
καθηγητής και διευθυντής του κέντρου κλινικών νευροεπιστημών της ιατρικής σχολής του πανεπιστημίου του Τέξας
Στην καθημερινή επικοινωνία, στην τέχνη αλλά συχνά και στην επιστημονική γραμματεία «συναίσθημα» και «συγκίνηση» απαντούν ως συνώνυμα, παρ΄ ότι αναφέρονται σε αντικειμενικά διακριτές όψεις του ίδιου φαινομένου: το μεν συναίσθημα στη σύνθετη υποκειμενική εμπειρία σωματικών, κυρίως, αισθημάτων (π.χ. «κόμπος στον λαιμό»), η δε συγκίνηση στο σύνολο των επίσης σωματικών «κινήσεων» οι οποίες προκαλούν τα αντίστοιχα αισθήματα και άλλων, π.χ. μορφασμών οι οποίες «εκφράζουν» τα συναισθήματα. Είναι λοιπόν το συναίσθημα ένα είδος εμπειρίας, δηλαδή επίγνωσης. Επίγνωσης πάντα των κινητοποιήσεων του σώματος, δηλαδή των διαφόρων αισθημάτων και ενίοτε επίγνωσης και των αφορμών που το προκαλούν ή των συνειρμών που το πλαισιώνουν. Παραδείγματος χάριν η θλίψη είναι πάντα επίγνωση των σωματικών δρώμενων όπως του «κόμπου στον λαιμό» αλλά επίσης επίγνωση του αυτοκινητικού δυστυχήματος- ας πούμε- που μας στέρησε τον τάδε φίλο ή επίγνωση ότι έπεσε η «πρώτη σταγόνα της βροχής» κι έτσι «σκοτώθηκε» για εμάς «το καλοκαίρι». Πρωτίστως όμως το συναίσθημα είναι επίγνωση ενός παράγοντα- θα τον αποκαλέσω «θυμικόν» που επικαλύπτοντας το αισθητικό ποιόν των σχετικών εμπειριών τις μετατρέπει σε συναισθήματα.
Βέβαια, ο ισχυρισμός ότι το συναίσθημα είναι ένα είδος γνώσης είναι φυσικό να ξενίζει αυτούς που θεωρούν δεδομένη την ύπαρξη υποσυνείδητων ή ασυνείδητων (δηλαδή μη γνωστών) συναισθημάτων τα οποία δρουν ως τα μύχια κίνητρα της συμπεριφοράς. Αλλά εκ των πραγμάτων, μη συνειδητές είναι μόνον οι εγκεφαλικές διεργασίες που παράγουν τα συναισθήματα αλλά ποτέ τα συναισθήματα αυτά καθεαυτά: είναι παράλογο να λέμε ότι υπάρχουν συναισθήματα που δεν συναισθανόμαστε για τον ίδιον ακριβώς λόγο που είναι παραλογισμός ή στείρο λογοπαίγνιο να λέμε ότι υπάρχουν μη αισθητά αισθήματα! Φαίνεται λοιπόν ότι «άμεση γνώση των αισθημάτων» (και των εμπειριών που τα πλαισιώνουν) μεταλλαγμένων από τον θυμικό παράγοντα που τα «επικαλύπτει» είναι ο πλέον επαρκής ορισμός του συναισθήματος με την προϋπόθεση ότι έχει επίσης οριστεί η έννοια «θυμικός παράγων».
Εν πρώτοις, ο παράγων αυτός δρα ως ειδοποιός διαφορά που μας επιτρέπει να διακρίνουμε αβίαστα και αυτόματα, πρώτον, τα συναισθήματα από τις μη συναισθηματικές εμπειρίες· δεύτερον, το ένα συναίσθημα από το άλλο και, τρίτον, τις δυνάμει άπειρες αποχρώσεις του ίδιου συναισθήματος. Η πρώτη διάκριση γίνεται απλώς βάσει της παρουσίας του θυμικού παράγοντα: εμπειρίες που τον περιέχουν είναι συναισθήματα και οι άλλες όχι. Αλλά οι δύο άλλες διακρίσεις γίνονται με βάση το «ποιόν» αυτού του παράγοντα. Το θυμικό ποιόν εξαρτάται από την αναλογία τεσσάρων τουλάχιστον στοιχείων ή διαστάσεων -θα τις ονομάσω «ηδονή», «οδύνη», «παρορμητικότητα» και «αξιοδότηση»- που τον συναπαρτίζουν σε κάθε περίσταση και οι οποίες σύμφωνα με πρόσφατες πειραματικές ενδείξεις σχετίζονται με διακριτούς εγκεφαλικούς μηχανισμούς και νευροδιαβιβαστές -ουσίες μέσω των οποίων επικοινωνούν τα νευρικά κύτταρα.
Τα θυμικά στοιχεία ή οι διαστάσεις της ηδονής και της οδύνης αναφέρονται όχι στο αισθητικό ποιόν των εμπειριών αλλά στο πόσο ευχάριστες ή δυσάρεστες είναι οι εμπειρίες. Παράδειγμα: ο φυσιολογικός πόνος μπορεί να έχει τα εξής αισθητικά γνωρίσματα που καθορίζουν το αισθητικό του ποιόν: μπορεί να είναι οξύς, καυτός και παλλόμενος. Η ίδια αυτή εμπειρία είναι συνήθως και (θυμικά) δυσάρεστη ή οδυνηρή αλλά σε κάποιες παθολογικές περιπτώσεις διαστροφής μπορεί να είναι ευχάριστη, ευπρόσδεκτη, ηδονική. Αλλο παράδειγμα: Η γεύση του μελιού έχει το αισθητικό ποιόν της γλυκύτητας. Επιπροσθέτως, έχει το θυμικό ποιόν της ηδονής: είναι δηλαδή κατά κανόνα ευχάριστη. Αλλά με τον κορεσμό μπορεί κάλλιστα να γίνει δυσάρεστη, οδυνηρή, παρ΄ όλο που δεν παύει να έχει το αισθητικό ποιόν της γλυκύτητας. Οι διαφορές αυτές δεν είναι μόνον φαινομενολογικές αλλά έχουν νευροφυσιολογική εγκυρότητα: ενώ το αισθητικό ποιόν της κάθε εμπειρίας εξαρτάται από την ενεργοποίηση του αισθητικού φλοιού, η θυμική διάσταση της ηδονής εξαρτάται από την ενεργοποίηση νευρωνικών κυκλωμάτων στον μεταιχμιακό φλοιό και στην αρχαιότερη μοίρα του εγκεφάλου- του εγκεφάλου των ερπετών τα οποία λειτουργούν κυρίως με νευροδιαβιβαστές του είδους των οπιοειδών (ουσίες παρεμφερείς με τη μορφίνη) και με το λεγόμενο γάμμα αμινοβουτυρικό οξύ. Και αυτή η ειδική σχέση ηδονής και κυκλωμάτων που λειτουργούν κυρίως με τη μεσολάβηση αυτού του νευροδιαβιβαστή επαληθεύεται από το γεγονός ότι οι βενζοδιαζεπίνες χορηγούνται για την αγχολυτική τους δράση, δηλαδή τη μείωση της (θυμικής) οδύνης.
Η τρίτη θυμική διάσταση, η παρόρμηση, αν και φαινομενολογικά και νευροφυσιολογικά διακριτή, συνήθως συγχέεται αφ΄ ενός με τη διάσταση της ηδονής, αφ΄ ετέρου με το συναίσθημα της επιθυμίας. Με την ηδονή συγχέεται διότι συνήθως αποζητούμε τα ευχάριστα, τα ηδονικά και αποφεύγουμε τα δυσάρεστα. Αλλά όχι πάντα, και εδώ έγκειται η διαφορά: εθισμός, παθολογική δηλαδή παρόρμηση για την απόκτηση μιας ουσίας δεν αφορά μόνον ουσίες ηδονικές και ευχάριστες.
Επιπλέον, αντίθετα με την ηδονή, η παρόρμηση φαίνεται να προκύπτει από την ενεργοποίηση νευρωνικών κυκλωμάτων που χρησιμοποιούν ως νευροδιαβιβαστή την ντοπαμίνη: εξάντληση των αποθεμάτων ντοπαμίνης, με ειδικές πειραματικές μεθόδους, σε αυτά τα κυκλώματα, αναστέλλει κάθε τάση προς απόκτηση τροφής σε πεινασμένα ζώα χωρίς όμως να μειώσει τις ενδείξεις της ηδονής που νιώθουν όταν τους παρέχεται τροφή στο στόμα. Και αντιστρόφως: ενεργοποίηση των ντοπαμινεργικών κυκλωμάτων αυξάνει την παρορμητικότητα χωρίς αναγκαστικά να αυξάνει και την ηδονή- πράγμα που διαπιστώνεται στο πλαίσιο του φαινομένου του «ηλεκτρικού αυτοερεθισμού». Οπως διαπιστώθηκε πρόσφατα, ο ερεθισμός διήγειρε ντοπαμινεργικά κυκλώματα με αποτέλεσμα την ακατάσχετη παρόρμηση προς επανάληψη του ερεθισμού όχι διότι προκαλούσε ηδονή αλλά διότι προκαλούσε την υπόσχεση ηδονικής πλήρωσης. Επί παραδείγματι, οι ασθενείς ομολογούσαν ότι ο αυτοερεθισμός προκαλούσε γενετήσια διέγερση και τάση προς αυνανισμό αλλά ποτέ δεν προκάλεσε οργασμό ή κάτι ανάλογο του (θυμικά) ηδονικού συναισθήματος του οργασμού. Αλλο λοιπόν το θυμικό στοιχείο της παρόρμησης και άλλο της ηδονής, τόσο φαινομενολογικά όσο και νευροφυσιολογικά.
Η παρόρμηση, είπαμε, επίσης εύκολα συγχέεται και με την επιθυμία. Αλλά κάθε μορφή επιθυμίας (η δίψα, η πείνα, ο έρωτας, ο ίμερος, ο πόθος) δεν είναι θυμικό στοιχείο ή διάσταση αλλά ενιαίο συναίσθημα που χαρακτηρίζεται μεν από το στοιχείο της παρορμητικότητας αλλά επίσης από ένα κράμα οδύνης για την όποια μας έλλειψη (ή κατά τον Πλάτωνα «κένωσιν») και ηδονής για την προσδοκώμενη «πλήρωσιν»- πράγμα γνωστό από την αρχαιότητα (βλ. Πλάτωνος «Φίληβο»).
Η διαφορετική λοιπόν κάθε φορά αναλογία ηδονής οδύνης και παρορμητικότητας καθορίζει το κάθε συναίσθημα όπως και τις αποχρώσεις του κάθε συναισθήματος, για όλα τα έμβια που συναισθάνονται. Ειδικά στον άνθρωπο, τα συναισθήματα χρωματίζονται και από το τέταρτο στοιχείο – τη θυμική διάσταση της «αξιοδότησης» η οποία προσδίδει στην κάθε εμπειρία «νόημα» ή «αξία» ανεξάρτητα από την ηδονική ή οδυνηρή της φόρτιση.
Δεν νομίζω πως θα ήταν παρακινδυνευμένος ο ισχυρισμός ότι η αξιοδοτική αυτή διάσταση εξαρτάται πρωτίστως από ένα άλλο σύστημα νευροδιαβιβαστών- της σεροτονίνης. Και αυτό για δύο λόγους: Πρώτον, το βασικότερο γνώρισμα του κλινικά καταθλιπτικού είναι όχι τόσο η αδυναμία να βιώνει ηδονή ή οδύνη ή η έλλειψη παρορμητικότητας (όπως εκδηλώνεται στους εθισμούς) αλλά το γεγονός ότι τίποτε πια δεν έχει γι΄ αυτόν νόημα, καμιά εμπειρία και κανένα συναίσθημα δεν έχει αξία. Αλλά τα πράγματα του κόσμου επανακτούν το νόημά τους και το γνώρισμα αυτό της κατάθλιψης εξαλείφεται με τη χορήγηση μιας ομάδας αντικαταθλιπτικών φαρμάκων όπως το Ladοse, τα οποία βοηθούν τη λειτουργία των σεροτονινεργικών κυκλωμάτων. Δεύτερον, χρήση χημικών ουσιών όπως το λυσεργικό οξύ (LSD), οι οποίες διεγείρουν τα σεροτονινεργικά κυκλώματα, έχουν μεταξύ άλλων την ιδιότητα να επιτείνουν την αξία και το νόημα ακόμη και των πλέον τετριμμένων και κοινών αισθητικών εμπειριών, όπως έχει περιγράψει ο Α. Ηuxley στη μονογραφία του «Doors of Ρerception» πιθανώς βίωναν οι μύστες των Ελευσινίων μυστηρίων που μεταλάβαιναν τον «Κυκεώνα», ένα παρασκεύασμα κριθαριού πειραγμένο από το παράσιτο «Ερυσίβη» με παρόμοια χημική σύσταση.
Πως προέκυψαν όμως τα συναισθήματα στην πορεία της εξελίξεως ή τον ρόλο τους στην οικονομία των εμβίων που συναισθάνονται. Απάντηση μπορεί να είναι ότι η παρουσία τους διευκολύνει τη δαρβινική επιλογή. Το υλικό τους υπόστρωμα, είναι κατά πάσα πιθανότητα νευρωνικά σήματα στον μεταιχμιακό φλοιό και στις υποφλοιώδεις, αρχαίες μοίρες του εγκεφάλου τα οποία κωδικεύουν το θυμικό ποιόν των εμπειριών (βλ. Α.C. Ρapanicolaou «Εmotion: Α reconsideration of the Somatic theory») και τα οποία ανιχνεύει σήμερα ο τομέας της νευροεπιστήμης που ασχολείται ειδικά με το θυμικό (affective Νeuroscience). Οι εγκεφαλικές διεργασίες που παράγουν την επίγνωση της σύνθετης συναισθηματικής εμπειρίας, παραμένουν εν πολλοίς μυστήριο, αν και η σύγχρονη έρευνα τις εντοπίζει στις διασυνδέσεις του συνειρμικού προμετωπιαίου φλοιού με τον μεταιχμιακό και τον αισθητικό φλοιό.
Πηγή
[10]. Συναισθήματα, Πεποιθήσεις και DNA
Το δεοξυριβονουκλεϊκό οξύ (Deoxyribonucleic Αcid – DNA) είναι ένα νουκλεϊκό οξύ που περιέχει τις γενετικές πληροφορίες που καθορίζουν τη βιολογική ανάπτυξη όλων των κυτταρικών μορφών ζωής και των περισσοτέρων ιών. Το DNA αποτελείται από δύο πολυνουκλεϊνικές αλυσίδες οι οποίες σχηματίζουν στο χώρο μια δεξιόστροφη διπλή έλικα. Το συνολικό DNA σε κάθε διπλοειδές κύτταρο του ανθρώπου έχει μήκος περίπου 2 μέτρα και συσπειρώνεται σε τέτοιο βαθμό ώστε να χωράει στον πυρήνα του κυττάρου που έχει διάμετρο μόλις δέκα εκατομμυριοστά του μέτρου. Το ανθρώπινο DNA το συγκροτούν τέσσερα χημικά «γράμματα» (νουκλεοτιδικές βάσεις). Τα σύμβολα των τεσσάρων βάσεων, δηλαδή των νουκλεοτιδίων, είναι Αδενίνη (Α), Κυτοσίνη (C), Γουανίνη (G) και Θυμίνη (T). Οι βάσεις αυτές, με διάφορους συνδυασμούς, σχηματίζουν το γενετικό μήνυμα πάνω στην αλυσίδα του DNA – καθεμιά είναι κι ένα γράμμα στη γλώσσα του DNA.
To DNA παράγει αντίγραφα μέσω των οποίων οι πληροφορίες που περιέχει μεταβιβάζονται αναλλοίωτες από κύτταρο σε κύτταρο και από γενιά σε γενιά. To DNA προσδιορίζει την παραγωγή των διαφόρων ειδών RNA και μέσω αυτών των πρωτεϊνών. Η μετατροπή πληροφορίας DNA σε πρωτεΐνες γίνεται με τις διαδικασίες Μεταγραφής και Μετάφρασης. Κατά τη μεταγραφή παράγονται τρία είδη RNA: 1. m RNA , 2. t RNA, 3. sn RNA.
Οι πρωτεΐνες είναι υπεύθυνες για τα βασικά δομικά και λειτουργικά χαρακτηριστικά των κυττάρων. To DNA έχει τη δυνατότητα να αυτοδιπλασιάζεται, να αντιγράφεται καθώς και να μεταγράφεται. H αντιγραφή γίνεται με ξετύλιγμα του DNA και απέναντι από τις βάσεις των μητρικών αλυσίδων προσθέτονται νέες συμπληρωματικές τους και έτσι δημιουργούνται δύο θυγατρικές αλυσίδες DNA. To m RNA (messenger RNA) περιέχει την πληροφορία του DNA που την αποκτά με την συμπληρωματική αντιστοιχία των βάσεων του DNA με τις δικές του ξετυλίγοντας τη διπλή έλικα του DNA. Αφού πάρει την πληροφορία την μεταφέρει στο ριβόσωμα όπου γίνεται η πρωτεϊνοσύνθεση. Έτσι με το τέλος της μεταγραφής, η αλληλουχία (σειρά) των βάσεων του m RNA είναι ακριβώς η ίδια με την αλληλουχία των βάσεων του DNA με τη μόνη διαφορά ότι στο RNA στη θέση της Τ (Θυμίνης) υπάρχει η U (Ουρακίλη).
Η ανακάλυψη της δομής του DNA πραγματοποιήθηκε το 1953 από τους James Watson και Francis Crick. Για πολλούς η ανακάλυψη της διπλής έλικας του DNA αποτελεί τη μεγαλύτερη βιολογική ανακάλυψη του 20ου αιώνα. Για τη συνεισφορά τους στη μελέτη της δομής του DNA, οι Watson και Crick μοιράστηκαν το 1962 το βραβείο Νόμπελ με τον Morris Wilkins, ο οποίος εργάστηκε κι αυτός προς την ίδια κατεύθυνση.
Πιο πρόσφατα, με το «Πρόγραμμα Ανθρώπινο Γονιδίωμα» – το γονιδίωμα ενός οργανισμού είναι όλο το DNA που περιέχεται στον πυρήνα κάθε κυττάρου και περιλαμβάνει τα χρωμοσώματα συν το DNA στα μιτοχόνδρια – οι επιστήμονες είχαν θέσει εξ αρχής έναν πολύ φιλόδοξο στόχο: να πάρουν τα δύο μέτρα του DNA, το οποίο υπάρχει σε κάθε κύτταρό μας πυκνά τυλιγμένο και περιπλεγμένο σε 46 κουβαράκια (τα χρωμοσώματα), να το ξετυλίξουν και να το “αποκωδικοποιήσουν”, να γνωρίσουν δηλαδή το σύνολο των γενετικών οδηγιών που μεταφέρουν τα γονίδια.
Για να το επιτύχουν, έπρεπε να βάλουν το ένα πίσω από το άλλο τα περισσότερα από τα τρία δισεκατομμύρια χημικά «γράμματα», A, C, G, T, που συγκροτούν το ανθρώπινο DNA.
Η πλήρης αποκωδικoποίησή του Ανθρώπινου Γονιδιώματος ολοκληρώθηκε το 2003. Οι επιστήμονες κατάφεραν ν’ αποκρυπτογραφήσουν τον κώδικα κάθε ανθρώπινης ζωής, ο οποίος βρίσκεται «χαραγμένος» στις μακριές αλυσίδες του DNA. Ένα τιτάνιο έργο, το οποίο διήρκεσε 14 χρόνια και στοίχισε γύρω στα 250 εκατομμύρια δολάρια.
Η αποκωδικοποίηση του DNA, η αποσαφήνιση δηλαδή του τρόπου με τον οποίο η δομή του DNA καθορίζει συγκεκριμένες γενετικές επιλογές, έχει επηρεάσει αρκετές πτυχές της ζωής στις μέρες μας. Αυτές ξεκινούν από τη χρήση του στην εξιχνίαση εγκλημάτων (και στην καταπολέμηση του εγκλήματος γενικότερα) και στην αποσαφήνιση οικογενειακών ή όχι σχέσεων μεταξύ ατόμων και φτάνουν μέχρι τη διευκόλυνση μελετών ιστορίας και ανθρωπολογίας και ακόμη τη διεύρυνση των μεθόδων που χρησιμοποιεί η επιστήμη των υπολογιστών.
Διάσπαρτα πάνω στην αλυσίδα του DNA βρίσκονται τα 33.000 ανθρώπινα γονίδια, όλες δηλαδή οι οδηγίες για τη “δημιουργία” και τη διατήρηση στη ζωή κάθε ανθρώπινης ύπαρξης. Επιπλέον, σ’ αυτή τη μακριά αλληλουχία βάσεων είναι καταγραμμένη η ιστορία του είδους μας. Οι νέες αυτές γνώσεις όμως δεν περιλαμβάνουν, και δεν θα περιλαμβάνουν για πολύ καιρό ακόμη, ολοκληρωμένες ή τελεσίδικες απαντήσεις στα ερωτήματα που ανέκαθεν βασανίζουν την ανθρωπότητα: «Ποιοι είμαστε;», «Γιατί είμαστε αυτοί που είμαστε;», «Μπορούμε να κάνουμε αλλαγές σ’ αυτό που είμαστε; Και πως;», Μπορούμε δηλαδή να γνωρίσουμε ολοκληρωτικά και εις βάθος τη φύση και τις βάσεις λειτουργίας του ανθρώπου; Μπορούμε τελικά να πάρουμε τη «μοίρα» μας στα χέρια μας για πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας. Παρόλο που η επιστήμη έχει ακόμη πολύ δρόμο να διανύσει, το σημαντικό είναι ότι οι βάσεις για την απόκτηση αυτών των γνώσεων έχουν ήδη τεθεί.
Τώρα που οι επιστήμονες έχουν «διαβάσει» όλο το DNA μας, απομένει να κατανοήσουν ποια είναι ακριβώς η λειτουργία των γονιδίων, πώς αλληλεπιδρούν μεταξύ τους και ποια είναι η θέση του καθενός στην οργάνωση του κυττάρου και, κυρίως, ποιες λειτουργίες κατευθύνουν και πως ακριβώς τις κατευθύνουν. Κάθε βδομάδα γίνονται νέες σημαντικές ανακαλύψεις σ’ αυτό το πεδίο, που μας οδηγούν όλο και πλησιέστερα στο «Κλειδί» που ίσως κάποτε μας επιτρέψει να επεμβαίνουμε ή και να ελέγχουμε κατά βούληση τους πιο μύχιους μηχανισμούς της ζωής και, γιατί όχι, του θανάτου. Να διαμορφώνουμε κατά βούληση τον προγραμματισμό των γονιδίων μας και μέσω των γονιδίων μας, να διαμορφώνουμε τον εαυτό μας και την πραγματικότητά μας όπως εμείς επιθυμούμε. Το μεγαλύτερο μέρος της επιστημονικής έρευνας επικεντρώνεται αυτή τη στιγμή στη μελέτη των γονιδίων που, όταν δυσλειτουργούν, προκαλούν τις τουλάχιστον πέντε χιλιάδες κληρονομικές ασθένειες. Πιστεύεται αυτή τη στιγμή ότι η πλειοψηφία αυτών των παθολογικών γονιδίων έχει εντοπισθεί, δηλαδή οι επιστήμονες γνωρίζουν τη θέση και την ακριβή αλληλουχία των βάσεών τους.
Το ξετύλιγμα του διπλού έλικα του DNA μάς επιφύλαξε πολύτιμες αλλά και απροσδόκητες πληροφορίες. Για παράδειγμα, τα γονίδια δε βρίσκονται ποτέ διατεταγμένα με τάξη πάνω στο DNA. Μάλιστα, σε ορισμένα τμήματα βρίσκουμε εκατοντάδες γονίδια όλα στη σειρά, ενώ παρεμβάλλονται ατελείωτες σειρές βάσεων που δε φέρουν καμιά πληροφορία. Μια άλλη απροσδόκητη ανακάλυψη είναι ότι η πλειοψηφία των γονιδίων μας έχει τη μορφή μωσαϊκού. Αυτά τα «ασυνεχή γονίδια» έχουν μήκος εκατοντάδες χιλιάδες βάσεων, όμως το «λειτουργικό» τους τμήμα, δηλαδή αυτό που φέρει τις πληροφορίες, έχει κατά μέσο όρο μήκος μόλις δέκα χιλιάδες βάσεις. Ωστόσο, οι μεγαλύτερες εκπλήξεις αφορούν στη λειτουργία των γονιδίων. Συχνά το ίδιο γονίδιο μπορεί να συμμετέχει στη σύνθεση περισσότερων πρωτεϊνών, ενώ μέχρι πριν από λίγα χρόνια θεωρούνταν ως δόγμα ότι κάθε γονίδιο κωδικοποιεί μία μόνο πρωτεΐνη. Πρόσφατα μάλιστα ανακαλύφθηκε ότι πολλά γονίδια ενεργοποιούνται μόνο σε μια ορισμένη περίοδο της ζωής του ατόμου (έμβρυο, παιδί, ενήλικος) και μόνο σε ορισμένα τμήματα του σώματος. Η ρύθμιση της έκφρασης των γονιδίων, δηλαδή οι οδηγίες που καθορίζουν πoιο τμήμα του DNA πρέπει να εκφραστεί και πότε, είναι ένα ανεξερεύνητο ακόμα κεφάλαιο.
Άλλες έρευνες επιβεβαιώνουν πέρα από κάθε αμφιβολία ότι ο γονιδιακός προγραμματισμός δεν είναι πάγιος αλλά υπόκειται σε μεταλλάξεις. Οι γενετιστές γνωρίζουν εδώ και πολλά χρόνια ότι διάφορες περιβαλλοντικές «εντάσεις» μπορούν να επιδράσουν στα γονίδια και να προκαλέσουν μεταλλάξεις. Τη δεκαετία του 1940, η Αμερικανίδα γενετιστής Barbara McClintock έκανε μια εκπληκτική ανακάλυψη της οποίας η σημασία εκτιμήθηκε πλήρως πολλά χρόνια αργότερα. Το 1983 απονεμήθηκε στην McClintock το βραβείο Νόμπελ για την ανακάλυψή της ότι τα γονίδια μπορούν να αλλάξουν θέση στο χρωμόσωμα σαν απάντηση σε εξωτερικές εντάσεις. Στην ομιλία της στη τελετή απονομής των Νόμπελ, η McClintock ανέφερε ότι όταν το γενετικό υλικό δέχεται έντονους «κλονισμούς», όπως μαζική αλλαγή των περιβαλλοντικών συνθηκών, προσβολή από ιούς, βλάβες εντός των κυττάρων κτλ., το γονιδίωμα αναγκάζεται να προβεί σε αναδιάρθρωση για να αντιμετωπίσει την απειλή. Η McClintock πρόσθεσε ότι «Οι ανιχνευτικοί μηχανισμοί και τα σήματα ή μηνύματα που υποκινούν αυτές τις ρυθμίσεις των γονιδίων μας είναι αυτή τη στιγμή άγνωστα». Το μήνυμά της στον επιστημονικό κόσμο ήταν ότι πρέπει να ερευνηθεί «Ο βαθμός γνώσης που έχει το κάθε κύτταρο για τον εαυτό του και πως το κύτταρο χρησιμοποιεί αυτή τη γνώση με ‘νοήμονα’ τρόπο για να αντιμετωπίσει τις διάφορες προκλήσεις και να κάνει τις απαραίτητες ρυθμίσεις και αναπροσαρμογές». Χαρακτήρισε το γονιδίωμα ως ένα «Υπερευαίσθητο όργανο του κυττάρου» που έχει την ικανότητα να «Αισθάνεται και να ανταποκρίνεται σε ασυνήθιστα και απροσδόκητα γεγονότα και καταστάσεις».
Αρχικά, οι έρευνες της McClintock που οδήγησαν σ’ αυτές τις ανακαλύψεις, ήταν επικεντρωμένες στα φυτά. Αργότερα όμως, οι επιστήμονες ανακάλυψαν ότι ο μηχανισμός που είχε εντοπισθεί από την McClintock – δηλαδή ότι τα γονίδια μετακινούνται γύρω από τα χρωμοσώματα σαν απάντηση σε εντάσεις – συνεισφέρει σημαντικά στην ανθρώπινη εξέλιξη μέσω των νέων μεταλλάξεων που συντελούνται από αυτές τις μετακινήσεις και αναδιαρθρώσεις. Το σημαντικότερο όμως είναι ότι αυτές οι έρευνες απέδειξαν ότι ο γενετικός κώδικας δεν είναι «χαραγμένος στην πέτρα», δηλαδή στατικός, πάγιος και αμετάλλαχτος, αλλά στην πραγματικότητα επηρεάζεται άμεσα από τις εντάσεις και αλλαγές στο περιβάλλον και προβαίνει στις ανάλογες αναπροσαρμογές και αναδιαρθρώσεις.
Νέες έρευνες έχουν αρχίσει να επιβεβαιώνουν ότι το DNA μας πράγματι επηρεάζεται από τις διάφορες περιβαλλοντικές εντάσεις και προβαίνει σε ανάλογες μεταβολές. Τα αποτελέσματα μιας σημαντικότατης τέτοιας έρευνας παρουσιάστηκαν στα δρώμενα της Αμερικανικής Εθνικής Ακαδημίας Επιστημών (National Academy of Sciences) τον Δεκέμβριο του 2004. Η έρευνα αυτή κατέδειξε ότι έντονες κρίσεις ή εντάσεις στη ζωή ενός ατόμου, μπορούν να προκαλέσουν βλάβες στα τμήματα του DNA που βρίσκονται στα «τελομερή» (όπως ονομάζονται τα άκρα των χρωμοσωμάτων) εντός των κυττάρων του ανοσοποιητικού συστήματος, με αποτέλεσμα να μειώνεται σημαντικά η διάρκεια ζωής αυτών των κυττάρων.
Στην παραπάνω μελέτη έγιναν συγκρίσεις μεταξύ μιας ομάδας γυναικών οι οποίες φρόντιζαν παιδιά που έπασχαν από χρόνιες ασθένειες και μιας ομάδας γυναικών που φρόντιζαν υγιή παιδιά. Τα αποτελέσματα αυτής της έρευνας περιλαμβάνουν μια πολύ σημαντική διαπίστωση. Το μέγεθος και ο βαθμός έντασης που αισθάνονταν οι γυναίκες στο πείραμα, δεν εξαρτιόταν τόσο από αυτές καθ’ εαυτές τις εξωτερικές συνθήκες στη ζωή αυτών των γυναικών, αλλά εξαρτιόταν κυρίως από το πως η κάθε μια από τις γυναίκες «ερμήνευε» ή αντιλαμβανόταν υποκειμενικά τα βιώματά της. Με τη σειρά τους, αυτές οι ερμηνείες βασίζονταν στις προσωπικές πεποιθήσεις της κάθε γυναίκας. Δηλαδή, στις απόψεις τους και γενικά στη σκοπιά από την οποία έβλεπαν τις συνθήκες του περιβάλλοντός τους, τη ζωή, τον εαυτό τους, τον κόσμο κτλ., καθώς και το τρόπο με τον οποίο είχαν μάθει να χειρίζονται και να αντιμετωπίζουν κρίσεις και εντάσεις. Τα αποτελέσματα της έρευνας έδειξαν ότι υπήρχε και στις δύο ομάδες περίπου ίσος αριθμός γυναικών οι οποίες βίωναν υψηλού βαθμού ένταση. Η κατάσταση των τελομερών στις γυναίκες και των δύο ομάδων που βίωναν υψηλή ένταση, ήταν παρόμοια με αυτή ατόμων τουλάχιστον δέκα χρόνια μεγαλύτερων σε ηλικία απ’ αυτές.
Σύμφωνα με τον Dennis Novack, καθηγητή του Drexel University College of Medicine, τα αποτελέσματα αυτής της έρευνας καταδεικνύουν ότι ο νους και το σώμα δεν είναι δύο ξεχωριστές οντότητες, «τα οργανικά μόρια στο σώμα μας ανταποκρίνονται στην ψυχολογία μας». Αν και χρειάζεται περαιτέρω έρευνα που να επιβεβαιώνει αυτά τα αποτελέσματα, η μελέτη αυτή ήδη δείχνει καθαρά ότι τα γονίδια δεν επηρεάζονται μόνον από περιβαλλοντικές εντάσεις, αλλά και από τα συναισθήματά μας και, κατ’ επέκταση, από τις προσωπικές μας αντιλήψεις και πεποιθήσεις.
Υπάρχουν όμως κι άλλες επιστημονικές έρευνες των οποίων τα αποτελέσματα δείχνουν τον σύνδεσμο μεταξύ των συναισθημάτων μας και του DNA μας, αν και από μία διαφορετική οπτική γωνία. Οι διεθνώς γνωστοί ερευνητές Glen Rein και Rollin McCraty του HeartMath Research Institute στις ΗΠΑ, έδειξαν με πρόσφατες έρευνές τους ότι η έντονη επικέντρωση σε συναισθήματα αγάπης και η προσήλωση με έντονη πρόθεση σε συγκεκριμένους στόχους, προκάλεσαν αλλαγές σε DNA που βρισκόταν σε διάλυμα έξω από το σώμα και, επίσης παρήγαγαν διάφορα βιολογικά αποτελέσματα έξω από το σώμα καθώς και μέσα στο σώμα. Σε μία από αυτές τις μελέτες, οι συμμετέχοντες στο πείραμα μπόρεσαν μέσω της προσηλωμένης τους πρόθεσής να κάνουν το DNA να τυλιχτεί και να ξετυλιχτεί ανάλογα με την εκάστοτε πρόθεσή τους. Το τύλιγμα της διπλής έλικας του DNA συνδέεται με διαδικασίες επανόρθωσης σφαλμάτων εντός του DNA και το ξετύλιγμα – κατά το οποίο χωρίζεται σε δύο νήματα – με τη διχοτόμηση του κυττάρου. Σε ένα από τα πειράματα, ένας από τους συμμετέχοντες επηρέασε την κατάσταση του DNA σε διάλυμα που βρισκόταν ένα μίλι μακριά από αυτόν. Αν και χρειάζονται περαιτέρω έρευνες που να επιβεβαιώνουν τα αποτελέσματα αυτών των πειραμάτων, ορισμένοι επιστήμονες έχουν ήδη σχηματίσει την πεποίθηση ότι είναι δυνατόν να επηρεαστούν οι διαδικασίες στο κυτταρικό επίπεδο μέσω συνειδητής, προσηλωμένης πρόθεσης με επικέντρωση σ’ αυτό που ονομάζουν «το επίπεδο της καρδιάς» (heart-focused), δηλαδή έντονα αισθήματα αγάπης. Όσο κι αν αυτό ακούγεται ακραίο, ορισμένοι επιστήμονες έχουν εκφράσει την πεποίθηση ότι ακόμη και η βασική δομή του DNA – του γενετικού μας κώδικα – είναι δυνατόν να αλλαχθεί με την ίδια μέθοδο.
Συμπερασματικά, μπορούμε να πούμε ότι, πρώτα απ’ όλα, το DNA δεν είναι ένας παγιωμένος, αλλά ένας ευέλικτος κώδικας ο οποίος επιδέχεται αλλαγές, ίσως ακόμη και στη βασική του δομή. Δεύτερον, αρνητικές σκέψεις και συναισθήματα επενεργούν στο DNA όπως επενεργούν και οι περιβαλλοντικές εντάσεις και κρίσεις που περιέγραψε η Barbara McClintock. Αντίθετα, τα θετικά συναισθήματα επενεργούν με θετικό τρόπο.
Τα συναισθήματά μας επηρεάζουν το DNA μας, αλλά την ίδια στιγμή και το DNA επηρεάζει τα συναισθήματά μας, τις απόψεις μας και τη συμπεριφορά μας. Υπάρχει δηλαδή μια συνεχής αμοιβαία αλληλεπίδραση. Διάφορες επιστημονικές έρευνες έχουν επιβεβαιώσει ότι το γονίδιά μας είναι υπεύθυνα για πολλά περισσότερα πράγματα από τον καθορισμό των σωματικών μας χαρακτηριστικών και τη μεταβίβαση κληρονομικών νόσων. Το 2001, μια ομάδα επιστημόνων στη Βαρκελώνη της Ισπανίας ανακάλυψαν ότι μια συγκεκριμένη μεταλλαγή του χρωμοσώματος 15 καθιστά ένα άτομο ευάλωτο στη προσβολή από κρίσεις πανικού και άλλες αγχώδεις διαταραχές. Αυτό σημαίνει ότι το άγχος, οι φοβίες και, ίσως, όλες οι διαταραχές που μέχρι τώρα θεωρούσαμε ως «ψυχολογικές», μπορούν να προκληθούν από μία συγκεκριμένη μεταλλαγή στα γονίδιά μας.
Επίσης, ο γνωστός μοριακός βιολόγος Dean Hamer, ο οποίος είναι επικεφαλής του τμήματος γονιδιακής δομής και ρύθμισης του Εθνικού Καρκινικού Ινστιτούτου στις ΗΠΑ, δήλωσε ότι ακόμη και η προδιάθεση στην ενασχόληση με πνευματικά θέματα, δηλαδή το θρησκευτικό συναίσθημα, είναι βαθειά ριζωμένο στο DNA μας και μεταβιβάζεται μέσω των γονιδίων που κληρονομούμε. Στο βιβλίο του «Το Θεϊκό Γονίδιο» (The God Gene), ισχυρίζεται ότι μια παραλλαγή του γονιδίου VMAT2, το οποίο έχει ονομάσει «Θεϊκό Γονίδιο», παίζει ένα μικρό αλλά αποφασιστικό ρόλο στις τάσεις μας για πνευματικά ενδιαφέροντα και θρησκευτικότητα. Εάν λοιπόν οι φοβίες και το άγχος προέρχονται από τα προγράματα των γονιδίων μας, τι άλλο που μέχρι τώρα θεωρούσαμε ως καθαρά ψυχολογικό είναι επίσης αποτέλεσμα της γενετικής μας προδιάθεσης; Αν κληρονομούμε μέσω των γονιδίων μας ακόμη και τη τάση μας για πνευματικότητα και θρησκευτικότητα, ποια άλλα συναισθήματα, τάσεις και συμπεριφορές μεταβιβάζονται σ’ εμάς μέσω του DNA των γονέων μας;
Όπως αναφέρουμε και παραπάνω, πριν την ολοκλήρωση της χαρτογράφησης του ανθρώπινου γονιδιώματος, οι περισσότεροι επιστήμονες πίστευαν ότι κάθε λειτουργία του ανθρώπινου σώματος ελέγχεται και από ένα διαφορετικό γονίδιο. Περίμεναν λοιπόν ότι θα έπρεπε να εντοπίσουν όλα τα γονίδια και τις αντίστοιχες λειτουργίες τους, ώστε να έχουν στη διάθεσή τους ένα χάρτη οδηγό που θα τους επέτρεπε να βρουν πως να κάνουν διάφορες αλλαγές στο ανθρώπινο σώμα, π.χ. να θεραπεύουν ασθένειες όπως ο καρκίνος, ο διαβήτης κτλ. Σύμφωνα μ’ αυτή τη θεωρία, θα έπρεπε να υπάρχει ένα γονίδιο για κάθε μια από τις εκατοντάδες χιλιάδες λειτουργίες του ανθρώπινου σώματος. Κατά τη χαρτογράφηση όμως του Ανθρώπινου Γονιδιώματος, οι επιστήμονες έμειναν άναυδοι όταν διαπίστωσαν ότι υπάρχουν μόνο 33.000 γονίδια αντί τις εκατοντάδες χιλιάδες που περίμεναν να βρουν. Αυτή η διαπίστωση τους υποχρέωσε να ανασκευάσουν τη θεωρία ότι μόνο τα γονίδια είναι υπεύθυνα για ότι συμβαίνει στο ανθρώπινο σώμα.
Μια άλλη απροσδόκητη ανακάλυψη κατά τη χαρτογράφηση το ανθρώπινου γονιδιώματος, ήταν ότι ενώ υπάρχουν 64 πιθανοί συνδυασμοί κωδικονίων (codons) διαθέσιμοι, χρησιμοποιούνται μόνο οι 20. Κωδικόνια ονομάζονται οι συνδυασμοί των τεσσάρων χημικών «γραμμάτων», ή νουκλεοτιδικών βάσεων που αναφέραμε παραπάνω, με φωσφορικά μόρια και δεσοξυριβόζη (σάκχαρα) σε ομάδες των τριών. Υπάρχουν 64 δυνατοί συνδυασμοί κωδικονίων: 61 συνδυασμοί κωδικοποίησης των 20 αμινοξέων και τρεις συνδυασμοί που χρησιμοποιούνται ως ενδείξεις έναρξης – λήξης των διαφόρων πρωτεϊνικών αλληλουχιών. Το ερώτημα είναι γιατί μόνο 20 από τους 64 διαθέσιμους συνδυασμούς κωδικονίων χρησιμοποιούνται. Τι απέγιναν τα υπόλοιπα 44 προγράμματα; Απλά χάθηκαν; Βρίσκονται μέσα μας σε ανενεργή ή λανθάνουσα κατάσταση και περιμένουν να ενεργοποιηθούν; Τα κωδικόνια μπορούν να παρομοιαστούν με τα chips των ηλεκτρονικών υπολογιστών τα οποία περιέχουν προγράμματα με διάφορες δυνατότητες. Για να χρησιμοποιηθούν αυτά τα προγράμματα ή δυνατότητες, πρέπει να εγκατασταθούν και να τρέξουν ακολουθώντας μια συγκεκριμένη διαδικασία, αλλιώς οι δυνατότητές τους θα παραμένουν ανενεργές ή σε «λανθάνουσα» κατάσταση. Μήπως ο κάθε ένας από τους αχρησιμοποίητους συνδυασμούς κωδικονίων είναι μια πύλη που οδηγεί στην εξέλιξη ή απόκτηση ενός Χ αριθμού σωματικών και διανοητικών δυνατοτήτων από τον άνθρωπο; Μήπως η ενεργοποίηση και των 64 συνδυασμών στο άνθρωπο αποτελεί την ολοκλήρωση της εξέλιξής του σ’ αυτόν τον πλανήτη; Ίσως η εξέλιξη των ειδών δεν είναι αυτό που νομίζουν πολλοί από την εποχή του Δαρβίνου και μέχρι σήμερα, δηλαδή τυχαίοι συνδυασμοί και επιλογές της τυφλής φύσης κτλ., αλλά η εξέλιξη είναι στην πραγματικότητα μια σταδιακή «ανέλιξη» προγραμμάτων που ήδη περιέχουμε μέσα μας, στον γενετικό μας κώδικα. Μήπως έχουμε φτάσει τώρα στο κατώφλι ενός σταδίου εξέλιξης στο οποίο θα μπορούμε να ενεργοποιούμε (ή και να μπλοκαρουμε συνειδητά, εσκεμμένα και κατά βούληση τα επόμενα εξελικτικά μας στάδια;
Παράλληλα με τις ελεγχόμενες έρευνες σε πανεπιστήμια και κέντρα ερευνών που αναφέρονται παραπάνω σ’ αυτό το άρθρο, έχουν τα τελευταία χρόνια αναπτυχθεί και δοκιμαστεί κλινικά ορισμένες νέες ψυχολογικές θεραπείες οι οποίες στοχεύουν στην αλλαγή του DNA του ασθενούς, έτσι ώστε να επιτυγχάνονται οι επιθυμητές θεραπευτικές αλλαγές πιο άμεσα και ολοκληρωτικά. Τα αποτελέσματα είναι πολύ ενθαρρυντικά, αν και δεν έχουν ακόμη πιστοποιηθεί με ελεγχόμενες επίσημες έρευνες. Με τις θεραπείες αυτές όμως θα ασχοληθούμε σε προσεχές άρθρο.
Δρ. Δόβελος Ιωάννης
Καθηγητής Ψυχολογίας & Ψυχοθεραπείας
[11] Το συναίσθημα ως έννοια:
Το πολιτισμικό νόημα και η σημασία του συναισθήματος
ως στοιχεία της ιδεολογίας
Η προσέγγιση του ζητήματος σχετικά με το νόημα και τη λειτουργία των συναισθημάτων στις ανθρώπινες κοινωνίες, γίνεται εδώ από τη σκοπιά της ανθρωπολογίας των συναισθημάτων, η οποία στην ανάλυσή της δίνει έμφαση στην εξω -ατομική διάστασή τους- στο πώς δηλαδή διαμορφώνονται από πολιτισμικά νοήματα και κοινωνικούς θεσμούς. Στόχος της παρούσας εργασίας είναι η συνοπτική επισκόπηση ορισμένων χαρακτηριστικών θεωρητικών προτάσεων και εθνογραφικών παραδειγμάτων.
Θεωρητικές προσεγγίσεις
Κατά την Michelle Rosaldo τα συναισθήματα είναι εν μέρει φυσιολογικές ανταποκρίσεις και ταυτόχρονα εκφράσεις ηθικών ή ιδεολογικών στάσεων∙ είναι αισθήσεις αλλά παράλληλα και γνωστικές κατασκευές που συνδέουν το πρόσωπο, τη δράση και το κοινωνικό περιβάλλον. Τοποθετώντας το ζήτημα διαφορετικά, οι νέες αντιλήψεις για τον πολιτισμό καθιστούν τα συναισθήματα ως τέτοια όψεις των πολιτισμικών συστημάτων, στρατηγικής σημασίας, που αφορούν τη διευθέτηση της πράξης και των τρόπων με τους οποίους οι άνθρωποι σχηματίζουν -αλλά ταυτόχρονα σχηματοποιούνται από- τον κόσμο τους. Συνάγεται λοιπόν, ότι τα συναισθήματα, τα πάθη, όπως ακριβώς η έννοια του προσώπου και του εαυτού, πέρα από οποιεσδήποτε ομοιότητες είναι τοπικά προσδιορισμένα. Καταρρέει έτσι η αντίληψη περί οικουμενικότητας των συναισθημάτων και ιδιαίτερα η δυτική ιδέα για την καθολικότητα του εαυτού και των συναισθημάτων ως φυσικές οντότητες και αμετάβλητες -στο χώρο και το χρόνο- ουσίες.
Οι εξελίξεις αυτές στην ανθρωπολογική θεωρία θέτουν ως βασικό πρόβλημα για την εθνογραφική έρευνα την ανάλυση και αποσαφήνιση του περιεχομένου των συναισθημάτων σε διαφορετικές κοινωνίες, την καταγραφή των ομοιοτήτων και των διαφορών μέσα από τη συγκριτική μελέτη. Εύλογα τίθεται το ερώτημα εάν και σε ποιο βαθμό η δυτική αντίληψη για τον εαυτό και το πολιτισμικό περιεχόμενο των συναισθημάτων απαντάται σε άλλες κοινωνίες. Ποιο ή ποια όμως συναισθήματα μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως μέτρο σύγκρισης; Η μέχρι τώρα κοινή απόφανση είναι ότι τα πιο σημαντικά συναισθήματα που συναντάμε, με παραλλαγές φυσικά, σε πολλές διαφορετικές κοινωνίες και πολιτισμούς, είναι αυτά της «ντροπής» και της «ενοχής».
Σύμφωνα με την κυρίαρχη δυτική αντίληψη και το αντίστοιχο σύστημα ταξινόμησης, το συναίσθημα της «ντροπής» εκφράζει μια ευαισθησία σε εξωτερικούς (κοινωνικούς) παράγοντες, ενώ η «ενοχή» αφορά την ευαισθησία σε εσωτερικούς παράγοντες. Η Rosaldo ισχυρίζεται ότι η παραδοσιακή έμφαση του δυτικού πολιτισμού στη ντροπή και την ενοχή ως μηχανισμών ελέγχου και προστασίας του εαυτού από τους κινδύνους και τις αντικοινωνικές πράξεις που προκαλούν οι παρορμήσεις, τα ένστικτα, τα παράφορα πάθη, η βιαιότητα, είναι αμφίβολης καθολικότητας. Μια τέτοια θεωρία εξυπηρετεί στο να προστατέψει το ιδανικό ενός ανεξάρτητου, ενοποιημένου και ηθικά υπεύθυνου δυτικού ατόμου -ένα πολιτισμικό μοντέλο, που φαίνεται να γίνεται όλο και περισσότερο προβληματικό. Αυτό το ηθικό ιδανικό για το πρόσωπο, εκφράστηκε πολύ καθαρά σε μια από τις πιο κλασσικές αγγλοαμερικανικές μεταφορές της ηθικής διχοτομίας, του υποσυνειδήτου ενάντια στο υπερεγώ, του πάθους ενάντια στη λογική: στο έργο του Robert Louis Stevenson, Dr. Jekyll και Mr. Hyde. Η ενίσχυση αυτών των ρασιοναλιστικών συστατικών σε μια ηθική ποιότητα του προσώπου, σε αντιδιαστολή με το μη ορθολογικό στοιχείο, είναι μια προσπάθεια που αποσκοπεί στο να προστατευθεί αυτή η επίδοξη κατασκευή της ταυτότητας.
1ο εθνογραφικό παράδειγμα: οι Newars
Η έρευνα όμως έχει φέρει στο φως άλλους πολιτισμούς οι οποίοι έχουν μάθει να αναγνωρίζουν και να αποδέχονται την πολυπλοκότητα του εαυτού στο ιδιωτικό ή στο δημόσιο πεδίο ή και στα δύο. Στους Newars, για παράδειγμα, της κοιλάδας του Κατμαντού στο Νεπάλ, αναδεικνύεται ένας δημόσιος εαυτός «ανοιχτός», δηλαδή σε μεγάλο βαθμό μεταβαλλόμενος σε σχέση με τις ιδιαίτερες σχέσεις και τα περιεχόμενα μέσα στα οποία το πρόσωπο ανακαλύπτει τον εαυτό του, και τα οποία συμφραζόμενα, κατά συνέπεια, πρέπει να ελέγχει στο μεγαλύτερο δυνατό βαθμό. Η φύση των ηθικών εννοιών και των συναισθημάτων εδώ, είναι πολύ διαφορετική από το δυτικό πρότυπο.
Οι Ταϊτινοί, όπως αναφέρει στο άρθρο του ο Robert Levy, αναγνωρίζουν και κατανοούν πολύ εύκολα κάποια συναισθήματα, όπως ο θυμός, με την έννοια ότι είναι σαφές γι αυτούς το τι το προκαλεί, πώς πρέπει να το αντιμετωπίσει το άτομο, πώς πρέπει να αξιολογήσει το συναίσθημα και την αντίδρασή του σε αυτό. Είναι ένα συναίσθημα το οποίο σχετίζεται με άλλα συναισθήματα, δηλαδή είναι αναγνωρίσιμο μέσω πολλών πολιτισμικά καθορισμένων σχημάτων (ιδεών, νοοτροπιών, συμπεριφορών) που βοηθούν στην ερμηνεία και στην αντιμετώπισή του. Ενώ άλλα συναισθήματα, όπως η λύπη, η οδύνη, δεν είναι εύκολα αναγνωρίσιμα και ερμηνεύσιμα ως τέτοια, γιατί δεν λειτουργούν ως πολιτισμικοί «ενισχυτές των ανθρώπινων συλλογιστικών ικανοτήτων» -για να δανειστούμε τον όρο του Jerome Bruner- όπως στην προηγούμενη περίπτωση, και άρα είναι ελάσσονος σημασίας. Έτσι η θλίψη και η οδύνη μετά από την απώλεια ή το θάνατο κάποιου αγαπημένου προσώπου ερμηνεύονται ως συμπτώματα αρρώστιας ή επιπτώσεις της προσβολής από κακά πνεύματα.
Συμπεραίνουμε λοιπόν ότι ο πολιτισμός των Ταϊτινών δίνει έμφαση στα συναισθήματα που αφορούν κοινωνικές αιτίες και σχέσεις και τα οποία παίζουν σημαντικό ρόλο στην οργάνωση και στη διευθέτηση της κοινωνικής ζωής. Η διαφορά των συναισθημάτων αυτών σε σχέση με εκείνα που στη συνείδηση των Ταϊτινών συνδέονται με προβλήματα που υπάρχουν στη σχέση του προσώπου με το σώμα του, με το εσωτερικό του περιβάλλον, είναι ότι το προβληματικό στοιχείο υπάρχει στη σχέση του προσώπου με τον εξωτερικό φυσικό και κοινωνικό πλαίσιο, τον κόσμο των πράξεων, των σχεδίων, των κοινωνικά καθορισμένων νοημάτων.
2ο εθνογραφικό παράδειγμα: οι Pintupi
Περνώντας σε ένα άλλο εθνογραφικό παράδειγμα -με το οποίο πραγματεύεται σε άρθρο του ο Fred Myers- στους Pintupi των Αβοριγινών της Αυστραλίας, διαπιστώνουμε και εδώ ότι υπάρχει σαφής απόκλιση από το δυτικό μοντέλο νοηματοδότησης των διαφόρων συναισθηματικών καταστάσεων, οι οποίες έχουν μια ιδιαίτερη σημασία για τον πολιτισμό τους. Στην περίπτωση των Pintupi φαίνεται ότι ισχύει η άποψη του Hildred Geertz (The Vocabulary of Emotion-1974), ότι η ποιότητα και η εμβέλεια της συναισθηματικής εμπειρίας είναι δυνητικά η ίδια για όλα τα ανθρώπινα όντα, αν και, μέσω της διαδικασίας εκκοινωνισμού, επιλέγονται, επεξεργάζονται και αναδεικνύονται συγκεκριμένες ποιοτικές πτυχές, μέσα από αυτή την κλίμακα. Ο Fred Mayers, προτείνει ως ερμηνευτικό εργαλείο της χρήσης και των εννοιών που εκφράζουν τα συναισθήματα, τη λειτουργία τους ως συμβιβαστικών σχηματισμών, θεσμοποιημένων δηλαδή μορφών προσαρμογής ανάμεσα στην προσωπικότητα και τα κοινωνικοπολιτισμικά συστήματα. Αυτοί οι «συμβιβαστικοί» σχηματισμοί διαχωρίζουν την νόρμα από την παρόρμηση ικανοποιώντας έτσι τα ατομικά κίνητρα με ορισμένους αποδεκτούς τρόπους. Συνεπώς, οι έννοιες των Pintupi για τα συναισθήματα θα πρέπει να ιδωθούν ως μια ιδεολογία, ως μοντέλα του πώς, και για το πώς, θα πρέπει κάποιος να σκέφτεται και να συμπεριφέρεται. Συγκροτούν με αυτό τον τρόπο ένα ηθικό και πολιτισμικό σύστημα, το οποίο διαρθρώνει και ενημερώνει (πληροφορεί) την ιδιαίτερη αντίληψη για την κοινωνική ζωή και τoν εαυτό των Pintupi, την επίσημη δηλαδή αναπαράσταση του κόσμου τους.
Αυτό που πρέπει να λάβουμε υπόψη μας επίσης, για να κατανοήσουμε σε βάθος τα συναισθήματα των Pintupi, είναι η μεγάλη σημασία που έχει γι αυτούς το συγγενικό σύστημα, ως ένα πλέγμα σχέσεων ισότητας, αλληλεγγύης, ασφάλειας και παράλληλα σύμβολο της κοινής ταυτότητας και της αμοιβαίας υποστήριξης. Οι κυρίαρχες αναπαραστάσεις της ζωής τους εκφράζουν το ότι «όλοι είμαστε μια οικογένεια», ή «όλοι συγγενεύουμε». Έξω από αυτόν τον κόσμο υπάρχει και ένας άλλος κόσμος, των «μη συγγενών», των «ξένων», των «αδιάφορων», ή ακόμα και των «μη ανθρώπων», η παρουσία των οποίων προκαλεί το φόβο ή την απειλή κινδύνου.
Μέσα σε αυτό το ψυχοκοινωνικό, πολιτισμικό και συμβολικό πλαίσιο μπορούμε να εξετάσουμε τα χαρακτηριστικά και σημαντικά για την ζωή των Pintupi συναισθήματα:
Ένα από τα βασικά συναισθήματα, το οποίο εκφράζει τις κυρίαρχες αξιακές και ταξινομικές ιεραρχήσεις του πολιτισμού τους, τους είναι η «ευτυχία». Ο καθορισμός του πότε και του πώς θα έπρεπε να νιώθει κάποιος «ευτυχισμένος» εξαρτάται άμεσα από την οπτική τους γωνία για την κοινότητα, δηλαδή το ιδανικό των συνεργατικών συγγενικών σχέσεων. Οι Pintupi δεν μπορούν να φανταστούν ότι το συναίσθημα αυτό μπορεί να υπάρχει όταν το άτομο είναι μόνο του` το να είσαι ανάμεσα σε συγγενείς σημαίνει ότι σου δείχνουν αφοσίωση και ενδιαφέρον και αυτή η προσφορά σε κάνει να νιώθεις «ευτυχισμένος». Αυτοί που δεν ενδιαφέρονται για αυτές τις σχέσεις στιγματίζονται ως «εγωιστές» ή «άπληστοι».
Υπάρχει και μια άλλη σειρά συναισθημάτων που έχουν συνάφεια μεταξύ τους: η «συμπόνια» (ευσπλαχνία), η «οδύνη» και η «στενοχώρια». Τα συναισθήματα αυτά, αλλά πολύ περισσότερο η «συμπόνια», αφορούν το πλέγμα των σχέσεων και των δεσμών που υφίστανται μεταξύ των συγγενών. Η «ευσπλαχνία» και η αλληλοβοήθεια είναι ηθική υποχρέωση για τους Pintupi, κάτι το οποίο μαθαίνουν ήδη από την παιδική ηλικία τους: τα παιδιά απολαμβάνουν την «συμπόνια» των μεγαλυτέρων τους και μαθαίνουν να τη διεκδικούν, ως μέλη της συγγενικής ομάδας. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι ένα συναίσθημα το οποίο κινητοποιείται από την επιθυμία και την απαίτηση των άλλων, ενώ παράλληλα έχει σημαντικές επιπτώσεις στον τρόπο σκέψης, στη λήψη των αποφάσεων και στη διατήρηση της ομοθυμίας.
Το συναίσθημα της «ντροπής», τέλος, είναι πολύ σημαντικό για τη διατήρηση της συνέχειας του πολιτισμικοκοινωνικού συστήματος των Pintupi. Η έννοια της «ντροπής» συνδέεται με τη δυσφορία που νιώθει κανείς όταν εκτίθεται στη δημόσια σφαίρα, ιδίως όταν έχει κάνει κάτι που δεν θεωρείται δέον ή ευπρεπές. Τα παιδιά επίσης νιώθουν ντροπή εξαιτίας της παρουσίας αγνώστων. Θα ήταν εύστοχο να ειπωθεί ότι η ντροπή δηλώνει επίγνωση της παρουσίας των άλλων και παράλληλα είναι μια αναπαράσταση που διαχωρίζει το δημόσιο από το ιδιωτικό. Είναι ένας παράγοντας που επιδρά στον εκκοινωνισμό των νέων με παράλληλες πρακτικές γελοιοποίησης των ανάρμοστων συμπεριφορών. Συμβιβάζει το άτομο με τους ηθικούς κανόνες, καθιστώντας το απρόθυμο να προβάλλει ανοιχτά τον εαυτό του και τις επιθυμίες του έναντι των άλλων. Σύμφωνα με τον Geertz, η ντροπή σχετίζεται με την πολιτισμική προσπάθεια περιστολής των πιο δημιουργικών πλευρών της προσωπικότητας. Για τους Pintupi η έννοια της ντροπής διαιωνίζει και στηρίζει τη δημόσια εικόνα ενός εαυτού απαλλαγμένου από τον εγωισμό, την ιδιοτέλεια, ή την ζωικότητα. Αντανακλά ακριβώς την κυρίαρχη ιδεολογία της συγγένειας, η οποία δίνει έμφαση στους κοινούς σκοπούς της ισότητας και της συνεργατικότητας μεταξύ των συγγενών. Μέσω της άρνησης των ανεπεξέργαστων ατομικών συναισθημάτων, επιθυμιών και συμπεριφορών, των ανάρμοστων στο δημόσιο πεδίο, η ιδεολογία βιώνεται ως «αληθινή» αναπαράσταση των κοινωνικών σχέσεων και της ανθρώπινης φύσης. Οι πιο σημαντικές περιστάσεις και εκδηλώσεις της κοινωνικής ζωής των Pintupi, επιβεβαιώνουν την παραπάνω ανάλυση για τη σημασία και ρόλο της ντροπής.
Η συνηθέστερη περίπτωση είναι οι δημόσιες ομιλίες, όπου οι νέοι σπάνια σηκώνονται για να πάρουν το λόγο φοβούμενοι ότι θα νιώσουν ντροπή λόγω του ότι δεν μπορούν να χειριστούν καλά το ρητορικό ύφος που απαιτείται, σε αντίθεση με τους ενήλικες. Η λεκτική αυτή τυπολογία εκφράζει ακριβώς την αρχή ότι το άτομο δεν πρέπει να εμφανίζεται σαν ιδιαίτερο και αυτόνομο («ζητώ ταπεινά το λόγο»), σαν ανώτερο ή περισσότερο άξιο και ικανό από τους άλλους, ή υποκινούμενο από την προσωπική του θέληση. Οι μεγαλύτεροι άντρες δεν μιλούν σε προσωπική βάση αλλά ως αντιπρόσωποι του Νόμου. Ένα άλλο σημαντικό χαρακτηριστικό είναι ότι ντρέπονται να ζητήσουν φαγητό από ξένους ή μακρινούς συγγενείς. Επειδή φοβούνται ότι θα φανούν πιεστικοί ή επιθετικοί, συνήθως προλογίζουν την απαίτησή τους λέγοντας «νιώθω ντροπή». Επίσης όταν επισκεφτούν ή μετακομίσουν σε άλλο χωριό, εκδηλώνουν διστακτικότητα στο να μιλούν σε συναντήσεις ή σε συζητήσεις, δεν κινούνται άνετα μέσα στο χώρο και προτιμούν να είναι μαζί με τους πιο κοντινούς συγγενείς. Τέλος, σημαίνουσα περίσταση, στην οποία εμφανίζεται η ντροπή να καθοδηγεί στάσεις και συμπεριφορές, είναι τα σεξουαλικά ζητήματα και εκδηλώσεις. Οι σεξουαλικές σχέσεις για τους Pintupi κρύβουν μια δυναμική καταστροφική για το δημόσιο βίο. Αυτή η στάση τους λογικά συνδέεται με την ανάγκη τους να διαχωρίσουν το ανθρώπινο από το ζωικό. Το να συμπεριφέρεσαι λοιπόν με ένα τρόπο διακριτό σε σχέση με αυτό των ζώων, σημαίνει να συμπεριφέρεσαι με “σεμνότητα ”.
3ο εθνογραφικό παράδειγμα: οι Ilongots
Σε μια μελέτη της για τους Ilongots -φυλή κεφαλοκυνηγών στις Φιλιππίνες- η Michelle Z.Rosaldο, κάνει ανάλογες αντιστίξεις για το νόημα και το ρόλο των συναισθημάτων ανάμεσα στην δική τους κοινωνία και στη δική μας:
Συγκεκριμένα, τα συναισθήματα της “ντροπής” και της “ενοχής” θεωρούνται, σύμφωνα με τη δυτική σκέψη, μηχανισμοί ελέγχου των εγωιστικών δυνάμεων που θεωρούνται ότι υπάρχουν σε όλους τους ανθρώπους. Μελετώντας όμως τα δεδομένα που έχουν συγκεντρωθεί για την κοινωνία των Illongots, ενός λαού με πολύ απλή και σε πρώιμο στάδιο αγροτική οικονομία, διαπιστώνουμε ότι εδώ εμφανίζεται μια άλλη έννοια του προσώπου το οποίο επιθυμεί να είναι όχι διαφορετικό, αλλά ισοδύναμο και “ίσο” με τα άλλα πρόσωπα. Η ατομικότητα γι αυτούς δεν είναι ο πραγματικός εαυτός, αλλά μια προσωπικότητα γεννημένη από αντικρουόμενες δυνάμεις.
Όσον αφορά το συναίσθημα της «ντροπής», η εθνογραφική έρευνα φέρνει στο φως τη διττή σημασία που έχει μέσα στο ευρύτερο πλαίσιο των πολιτισμικών συμφραζομένων που χαρακτηρίζουν τη ζωή των Ilongots.
Από τη μια πλευρά η «ντροπή» είναι παράλληλη και συμπληρωματική συνθήκη του δυναμικού, φλογισμένου ή ανάλαφρου (lighten) εαυτού, ο οποίος εκφράζεται μέσα από το συναίσθημα της «οργής». Αυτή η συναισθηματική κατάσταση είναι κυρίαρχη νοοτροπία που καθορίζει τη συμπεριφορά των Ilongots στην καθημερινή ζωή και στη σχέση τους με τους άλλους, με τα «ομότιμα» μέλη της κοινότητας.
Η άλλη πτυχή του συναισθήματος της ντροπής συνδέεται οργανικά με την κοινοτιστική ζωή των Ilongots και ιδιαίτερα με το συγγενικό σύστημα, το οποίο είναι η κυρίαρχη κοινωνική σχέση, πολιτισμική κατηγορία και συμβολική αναφορά. Μέσα στα πλαίσια της κοινότητας και του συγγενικού συστήματος υπάρχουν ισχυροί περιορισμοί και κανονιστικοί τρόποι συμπεριφοράς, έτσι ώστε να προστατεύονται οι δεσμοί μεταξύ των μελών και να ενισχύεται ο κολεκτιβιστικός και εξισωτικός χαρακτήρας της κοινωνίας. Η «ντροπή» μπορούμε να πούμε ότι εκφράζει την επικύρωση και αποδοχή της παράδοσης, της εξουσίας, του φόβου για γελοιοποίηση, ή για την «οργή» που προκαλούν οι ανάρμοστες -μη αποδεκτές ηθικά πράξεις και συνεπώς συντονίζει τα άτομα στις απαιτήσεις της κοινωνικής τάξης. Οι Ilongots θεωρούν ότι οι συγγενείς δεν πρέπει να εμπλέκονται σε αψιμαχίες μεταξύ τους, να απαιτούν εκδίκηση ή ανταπόδοση για κάποια προσβλητική ενέργεια από άλλο συγγενή, και αυτό από φόβο ότι θα «ντροπιαστούν», θα «μειωθούν», απέναντι στους άλλους.
Επίσης μια άλλη ιδιαιτερότητα σε σχέση με τη δυτική έννοια της «ντροπής», είναι το γεγονός ότι δεν σημαίνει τόσο την απόκρυψη ή τον περιορισμό αυτών που νιώθει και σκέφτεται το άτομο αλλά αντίθετα, προσανατολίζει στο να εκδηλώνονται αυτά τα ατομικά χαρακτηριστικά και να επανορθώνονται, έτσι ώστε να προωθούνται τα ιδανικά της «ντροπαλότητας» και της αυτονομίας του ατόμου. Οι σκέψεις που «κρύβονται» στις καρδιές των Ilongots, είναι ουσιαστικά σχέδια και σκοποί για τον έξω κόσμο, την κοινωνία, και όχι καταπιεσμένες ορμές. Οι «κρυφές» σκέψεις δεν έρχονται σε αντίθεση με τα λόγια, δεν θεωρούνται πιο ζωντανές και αληθινές από αυτά, ούτε διέπονται από κάποια εσωτερική αντίφαση. Αλλά και οι φόβοι, οι επιθυμίες, οι ανάγκες, δεν θεωρούνται καταστάσεις και υποθέσεις προσωπικές, όπου στη δημόσια ζωή το άτομο θα πρέπει να τις απαρνιέται.
4ο εθνογραφικό παράδειγμα: Ιάβα
Μια άλλη ενδιαφέρουσα επίσης περίπτωση, χαρακτηριστική του ρόλου και του νοήματος της «ντροπής» μέσα στο ευρύτερο πολιτισμικό σύμπαν, είναι αυτή των κατοίκων της Ιάβας.
To συναίσθημα της «ντροπής» κατέχει κεντρική θέση στη ζωή των Ιαβανέζων, σε μια κοινωνία όπου η εύρυθμη λειτουργία της στηρίζεται στην «τήρηση των προσχημάτων», δηλαδή σε ένα τρόπο ζωής που ακολουθεί προκαθορισμένες μορφές και κανόνες εθιμοτυπικής συμπεριφοράς, εξασφαλίζοντας έτσι ομαλές και προβλέψιμες σχέσεις. Κατά συνέπεια αποφεύγεται η εκρηκτική δυναμική «παράξενων» και συγκρουσιακών καταστάσεων, σε οποιαδήποτε συναναστροφή τους, ιδιαίτερα στις επίσημες συνευρέσεις ή στις συναλλαγές με μη συγγενικά πρόσωπα. Μια τέτοια νοοτροπία είναι αντίστοιχη με αυτή που στις δυτικές κοινωνίες προσιδιάζει στους ηθοποιούς, όπου μπορεί κάποιος να φοβάται την πιθανή απόκλιση από το σενάριο την ώρα που παίζει πάνω στη σκηνή.
Η «ντροπή» για τους κατοίκους της Ιάβας εκφράζει ακριβώς αυτή την τρωτότητα, την ευπάθεια του ατόμου ως προς την συμπεριφορά των άλλων. Έτσι, τα παιδιά βιώνουν καταστάσεις ανησυχίας και ταραχής όταν βρίσκονται το επίκεντρο της προσοχής, άσχετα από το αν πρόκειται για χειρονομίες επιβράβευσης ή επίκρισης. Οι ενήλικες θα πρέπει να φέρονται με σεβασμό και συστολή προς τους άλλους -ιδίως τους ξένους- ενώ είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι όταν αυτή η συνθήκη παραβιάζεται, αυτοί που νιώθουν «ντροπή» είναι οι αποδέκτες της κακεντρεχούς συμπεριφοράς και όχι τα υποκείμενα αυτής της πράξης. Μάλιστα τόσο η προσβολή όσο και το αίσθημα που βιώνει ο προσβεβλημένος, εκφράζονται λεκτικά με τον ίδιο όρο, «isin», δηλαδή ντροπή, πράγμα που πηγάζει από το γεγονός ότι το στυλ του κάθε ατόμου καθορίζει το στάτους του άλλου.
Για να μπορέσουμε να κατανοήσουμε το πώς αντιδρούν οι Ιαβανέζοι σε καταστάσεις κοινωνικού άγχους θα πρέπει πρώτα να εξετάσουμε τους ιδιαίτερους τρόπους που αντιλαμβάνονται την αλληλεπίδραση και τη σχέση μεταξύ τους, οι οποίοι διαφέρουν ολοκληρωτικά από τις δυτικές κατηγορίες του εαυτού και του ρόλου. Ένας τομέας της πολιτισμικής και κοινωνικής ζωής ο οποίος φανερώνει αυτές τις ιδιαίτερες νοηματοδοτήσεις και αντιλήψεις, είναι η σχέση με τα παιδιά και η διαδικασία ανατροφής και διαπαιδαγώγησης.
Η παιδική ηλικία στην Ιάβα φαίνεται να είναι μια διαδικασία διαρκούς εξέλιξης από μια κατάσταση φυσικής και συναισθηματικής ασφάλειας σε μια συνθήκη φυσικής αυτονομίας και συναισθηματικού ελέγχου. Σε ένα πρώιμο στάδιο πρέπει να νιώθουν απόλυτη ασφάλεια, αποδοχή, ενδιαφέρον και φροντίδα, πράγμα που επιτυγχάνεται μέσα από χειρονομίες υπερπροστατευτικότητας, στοργής και ικανοποίησης οποιονδήποτε επιθυμιών και απαιτήσεων που μπορεί να προβάλλει το παιδί –ανεξάρτητα από το πόσο παράλογες και υπερβολικές είναι αυτές. Τα παιδιά πρέπει να προστατεύονται από τις τραυματικές εμπειρίες, γιατί θεωρείται ότι η μη ικανοποίηση των αναγκών και των επιθυμιών τους θέτει σε κίνδυνο την ευημερία και την ισορροπία τους, ή, ακόμα, μπορεί να επιφέρει την αρρώστια ή το θάνατο, εξαιτίας του ότι γίνονται ευάλωτα στα κακά πνεύματα.
Μεγαλώνοντας όμως το παιδί θα πρέπει να περάσει από αυτήν την κατάσταση ασφάλειας και άνεσης σε μια φάση ωρίμανσης, μέσα από τον έλεγχο και την αντίσταση στις επιθυμίες του, αφομοιώνοντας τους περιορισμούς του κοινωνικού συστήματος. Αυτή η μετάβαση είναι απαραίτητη γιατί η επιρρέπεια στις ανάγκες και τους πειρασμούς του εαυτού θεωρούνται ότι καθιστούν το άτομο ευάλωτο στα πνεύματα τα οποία το αποδιοργανώνουν και το κάνουν αντικοινωνικό. Η ανάπτυξη ικανοτήτων αυτοελέγχου και η απόκτηση της επίγνωσης ότι η τήρηση των εθιμοτυπικών κανόνων είναι απαραίτητη για την ομαλή σχέση με τους ενήλικες και την ένταξη στην κοινωνία, χαρακτηρίζει, λοιπόν, το επόμενο στάδιο στην ανάπτυξη των παιδιών.
Σε αυτή τη φάση αρχίζει μια διαδικασία εκμάθησης των εθιμοτυπικών ρόλων και κανόνων και επιβολής περιορισμών με ταυτόχρονη συναισθηματική απομάκρυνση από το πρόσωπο. Όταν αυτές οι συμβάσεις στις συμπεριφορές δεν τηρούνται, υπεισέρχονται πρακτικές τιμωρίας, επιπλήξεων, προσβολών -που πολύ σπάνια όμως φτάνουν μέχρι τη χρήση βίας. Η μόνιμη αντίδραση των παιδιών σε τέτοιες καταστάσεις είναι το «πάγωμα», ή, το «παθητικό τέλος» όπως έχει επικρατήσει να λέγεται στις περισσότερες εθνογραφίες∙ δηλαδή το παιδί σταματά να κάνει ότι έκανε πριν, «κωφεύει» μπροστά στη «φλυαρία» των μεγάλων. Αυτός ο ιδιαίτερος κοινωνικός φόβος που πρέπει να επιδεικνύει ένα παιδί μπροστά στον πατέρα του και στα μη συγγενικά πρόσωπα, είναι η αρχή της κατανόησης του τι σημαίνει «ντροπή». Η απόκτηση της ντροπής θεωρείται από τους Ιβανέζους ότι είναι το σημαντικότερο στοιχείο στην συναισθηματική εξέλιξη του παιδιού.
Οι κάτοικοι της Ιάβα αναγνωρίζουν ότι πολλά από αυτά που πράττουν ή λένε απορρέουν από συναισθήματα κρυμμένα, αλλά ταυτόχρονα δεν πιστεύουν ότι τα μυστικά αυτά χαρακτηριστικά αποτελούν ένα «αληθινό» εαυτό. Δεν νιώθουν ότι ένα πρόσωπο μπορεί να είναι ξεκομμένο από την κοινωνική αλληλεπίδραση, ότι υπάρχει αυτό που οι δυτικοί ορίζουν ως προσωπικό -ιδιαίτερο εαυτό ο οποίος απειλεί να «διαταράξει» την κανονικοποιημένη δημόσια ταυτότητα. Οι επιθυμίες είναι τόσο αυστηρά καθορισμένες, «θεσμοποιημένες» όσο και οτιδήποτε άλλο που αφορά τα πρόσωπα, ενώ τα ιδιαίτερα -για τους δυτικούς- χαρακτηριστικά της προσωπικότητας θεωρούνται ότι δεν έχουν σημασία και δεν αποτελούν κριτήριο αξιολόγησης των ατόμων και των πράξεών τους. Οι ατομικοί στόχοι ή οι ιδιοτροπίες δεν αποτελούν ένα «υπόγειο» εαυτό, αλλά αντίθετα είναι γι αυτούς τόσο καθολικά και κοινά ώστε να είναι προβλέψιμα, ή, τόσο ιδιοσυγκρασιακά ώστε να αγνοούνται.
5ο εθνογραφικό παράδειγμα: οι Baining
Η «ντροπή», επίσης, είναι ένα πολύ βασικό συναίσθημα -κατά την άποψη της Jane Fajans- μέσα στο πολιτισμικό οικοδόμημα των Baining, κατοίκων της Νέας Βρετάνης στη Νέα Γουινέα. Αναλύοντας το ταξινομικό και συμβολικό σύστημά τους, διαπιστώνουμε ότι, με βάση αυτό, αναγνωρίζεται και επιβεβαιώνεται μια ιεραρχική δομή, με την έννοια της διακριτότητας των διαφόρων επιπέδων οργάνωσης της ζωής, σύμφωνα με το βαθμό της ποικιλότητας και της πολυπλοκότητας στη σύνθεσή τους, ξεκινώντας από το χαμηλότερο σημείο, τη φύση, και φτάνοντας στο υψηλότερο επίπεδο σύνθεσης το οποίο θεωρείται ότι είναι η κοινωνικοπολιτισμική σφαίρα. Αυτό το ανώτερο επίπεδο εκλαμβάνεται από τους Baining ως δημιούργημα του μετασχηματισμού των «φυσικών» φαινομένων σε κοινωνικά και πολιτισμικά. Η διάκριση ανάμεσα στις κατηγορίες του «φυσικού», του ακατέργαστου, του στατικού από τη μια και του πολιτισμικού από την άλλη, το οποίο εμπερικλείει την συνεργασία και την εμπρόθετη ανθρώπινη δράση μαζί με τους κανόνες που την πλαισιώνουν, παίζει πολύ σημαντικό ρόλο στη ζωή τους και παράλληλα μας αποκαλύπτει το νόημα και τη λειτουργία του συναισθήματος της «ντροπής» μέσα στην κοινωνία τους.
Η μεγάλη σημασία που έχει το συναίσθημα της ντροπής για το σύστημα των Bainig, απορρέει από το γεγονός ότι συμβάλλει καθοριστικά στην ισχυροποίηση και διατήρηση του διαχωρισμού των δύο αυτών, ιεραρχικά δομημένων, επιπέδων. Οι περιστάσεις όπου εμφανίζεται το συναίσθημα της ντροπής είναι δυναμικές καταστάσεις, οι οποίες διαρρηγνύουν τις διαδικασίες – κλειδιά του μετασχηματισμού και του συντονισμού των συστατικών στοιχείων του κοινωνικοπολιτισμικού συστήματος. Συνεπώς η ντροπή είναι ένας σημαντικός μεσάζων μέσα στη δομή. Ο ρόλος της συχνά θεωρείται -από αναλυτική άποψη- ως ένας τρόπος αρνητικής κύρωσης ή περιορισμού, εντούτοις όμως μπορεί να ιδωθεί και ως ένα θετικό μέσο επανεπιβεβαίωσης της κανονιστικής τάξης η οποία διέπει τις κοινωνικές σχέσεις.
Η κοινωνία και ο πολιτισμός των Baining, ως ολότητα, συνίσταται σε διαδικασίες επεξεργασίας και μετασχηματισμού (εξευγενισμού) των φυσικών στοιχείων σε περισσότερο σύνθετες, εκπολιτισμένες και εκκοινωνισμένες οντότητες. Ανάλογα με τις περιστάσεις, οι άνθρωποι και τα πράγματα μπορεί να ανήκουν είτε στη φυσική είτε στην κοινωνική σφαίρα. Με βάση αυτό το κριτήριο, για παράδειγμα, τα παιδιά θεωρούνται φυσικές οντότητες οι οποίες πρέπει διαμέσου της ανατροφής και της συνύπαρξης με τους άλλους να ωριμάσουν και να γίνουν κοινωνικά πρόσωπα. Επίσης η πυρηνική οικογένεια λόγω του βιολογικού – αναπαραγωγικού της χαρακτήρα κατηγοριοποιείται στη φυσική σφαίρα, που όμως μετασχηματιζόμενη σε νοικοκυριό εκκοινωνίζεται -και εδώ είναι που παρεμβαίνει καταλυτικά η ντροπή, με την έννοια ότι η συνουσία είναι πράξη φυσική και άρα ντροπιαστική. Υπό το πρίσμα αυτών των χαρακτηριστικών ερμηνεύεται και το φαινόμενο της υιοθεσίας, ένα φαινόμενο πολύ διαδεδομένο στους Baining, πρακτική η οποία συντελεί στο να ξεπεραστεί αυτό το πλαίσιο το οποίο εγείρει το συναίσθημα της ντροπής. Η βιολογική σχέση των γονιών με τα παιδιά υποκαθίσταται από τη σχέση τους με τα υιοθετημένα παιδιά, η οποία είναι αποκλειστικά κοινωνική σχέση, άρα ανώτερη.
6ο εθνογραφικό παράδειγμα: οι Kaluli
Με το ζήτημα του πολιτισμικού νοήματος των συναισθημάτων, ασχολείται και ο Edward Schieffelin σε σχετικό άρθρο του για την κοινωνία των Kaluli του οροπεδίου Papua στη Νέα Γουινέα. Συγκεκριμένα ισχυρίζεται, ότι η εμπειρία, η αιτιολόγηση και το νόημα των συναισθημάτων δεν μπορούν να διαχωριστούν από το ρόλο που αυτά παίζουν στη διαμόρφωση των εκφραστικών μορφών της αλληλεπίδρασης μεταξύ των ατόμων, ούτε βέβαια από τις κατευθυντήριες γραμμές του πολιτισμικού σεναρίου στο οποίο παίρνουν μέρος.
Η κοινωνία των Kaluli είναι έντονα εξισωτική: δεν υπάρχουν μεγάλοι άνδρες ή παραδοσιακές θέσεις εξουσίας και οι μεταξύ τους σχέσεις χαρακτηρίζονται από τις αρχές της αλληλεγγύης, της αμοιβαίας υποστήριξης, της φιλοξενίας -διαμορφώνοντας έτσι ένα σύστημα ισόρροπης αμοιβαιότητας. Το κάθε άτομο εθιμοτυπικά ενθαρρύνεται στο να παίρνει πρωτοβουλίες και να ακολουθεί το δικό του δρόμο στην κοινωνική ζωή και να κερδίζει την υποστήριξη των άλλων. Επίσης ένας άλλος τρόπος να διεκδικήσουν το κύρος και το σεβασμό μέσα στην κοινωνία, είναι η διαχείριση των καταστάσεων με τέτοιο τρόπο, έτσι ώστε παράλληλα με το κοινό συμφέρον να προωθούνται και οι ατομικές επιδιώξεις και επιθυμίες. Αυτή η συμπεριφορά επιφέρει ανταμοιβές και ο πιο εύστοχος ορισμός, με τον οποίο μπορεί να περιγραφεί, είναι «δραστήρια επιθετικότητα».
Το περιεχόμενο αυτό των συμφραζομένων καλλιεργεί και αναδεικνύει ως κυρίαρχη συναισθηματική στάση το «θυμό», μια κατάσταση ταυτόχρονα εκφοβιστική και ελκυστική. Το συναισθηματικό αυτό μοτίβο χαρακτηρίζεται από εκρηκτικότητα ή, σύμφωνα με τον ορισμό του Schieffelin, από «παθιασμένη εκφραστικότητα». Ένας Kaluli δεν κρατάει ποτέ κρυφό το τι σκέφτεται ή το πώς νιώθει. Η αγανάκτηση, η οργή, η δειλία, η ταραχή, η συμπόνια εκφράζονται ανοιχτά και πολλές φορές με έντονη δραματικότητα -πρακτικές στις οποίες ενυπάρχει η πρόθεση του επηρεασμού των άλλων, είτε μέσω του εκφοβισμού, είτε προκαλώντας την υποστήριξή τους.
Παράλληλα όμως, χρειάζεται η διατήρηση των ισορροπιών και η θέσπιση ορίων στη συμπεριφορά ώστε να μην απειλείται η κοινωνική συνοχή. Συνεπώς ανακύπτει η ανάγκη επέμβασης μηχανισμών ελέγχου των ανεπιθύμητων επιθετικών συμπεριφορών, μέσα στα πλαίσια της καθημερινής ζωής, έτσι ώστε να μην προκαλούνται συνθήκες που τροφοδοτούν αντεκδικήσεις. Η πιο σημαντική τακτική για την επίτευξη αυτού του στόχου, είναι η δραστηριοποίηση του συναισθήματος της «ντροπής».
Η «ντροπή παρουσιάζεται στην σημαντικότερη μορφή της μέσα στα πλαίσια της οικογένειας, όπου μια τυπική περίπτωση είναι εκείνη, στην οποία, ένα παιδί αρπάζει ή παρακαλεί για ένα κομμάτι φαγητό ή για κάποιο παιχνίδι που ανήκει σε κάποιον άλλο, ο οποίος αρνείται να του το προσφέρει. Η αντίδραση των γονιών του, δεν αφορά ούτε την άμεση απόρριψη, ούτε την εντολή να αφήσει το παιδί αυτό που πήρε. Αντίθετα εφαρμόζουν την τακτική της ερώτησης: «είναι αυτό δικό σου;» -ή παρόμοιες ρητορικές ερωτήσεις οι οποίες αίρουν τη νομιμότητα της πράξης. Η έκφραση της αντίθεσης μέσω των ρητορικών φράσεων αποσκοπεί στην αποφυγή της άμεσης σύγκρουσης με τις επιθυμίες του άλλου -γεγονός που μπορεί να προκαλέσει την οργή του- φέρνοντας το άτομο στη θέση του αμυνόμενου, κάνοντάς το να αναλογιστεί τη νομιμότητα της πράξης του.
Στο σημείο αυτό, είναι πολύ διαφωτιστική για την κατανόηση του συναισθήματος της ντροπής, η έννοια του αλληλεπιδρώντος προσώπου, την οποία εισήγαγε ο Goffman, οπου ως πρόσωπο ορίζεται η θετική κοινωνική αποτίμηση που το άτομο διεκδικεί για τον εαυτό του, χάρη στη στάση που παίρνει σε μια ιδιαίτερη περίσταση. Η στάση αυτή αφορά τον τρόπο που το πρόσωπο εκφράζει την αντίληψή του για τις διάφορες καταστάσεις και την εκτίμησή του για τους συμμετέχοντες και ιδιαίτερα για τον εαυτό του. Ένα πρόσωπο, νοείται ως τέτοιο, όταν η πορεία που χαράζει μέσα στη ζωή παριστάνει τη δημόσια εικόνα του, η οποία απορρέει και υποστηρίζεται από την κρίση των άλλων προσώπων που παίρνουν μέρος σε αυτή. Συνεπώς η φυσιογνωμία δεν εντοπίζεται στο πρόσωπο, ως κάτι αυτόνομο, αλλά βρίσκεται διάχυτη μέσα στη ροή των γεγονότων του κοινωνικού γίγνεσθαι, εξαρτάται δηλαδή σε κάποιο βαθμό από τους άλλους συμμετέχοντες. Όταν οι άλλοι αποσύρουν την νομιμοποιητική υποστήριξή τους από την συγκεκριμένη στάση του προσώπου, τότε αυτό χάνει τη φυσιογνωμία του, με αποτέλεσμα να βιώνει το συναίσθημα της «ντροπής».
Συμπεράσματα
Συμπεραίνουμε λοιπόν, ότι η «ντροπή», όπως και άλλα σημαντικά συναισθήματα -με την έννοια ότι αν και με διαφοροποιήσεις, απαντώνται σε πολλές κοινωνίες- διαμορφώνονται από συγκεκριμένους πολιτισμικούς παράγοντες και συνδέονται οργανικά με τις έννοιες του εαυτού και του προσώπου, οι οποίες είναι επίσης πολιτισμικές κατασκευές. Συνεπάγεται λοιπόν, ότι ο τρόπος που το άτομο βιώνει τα συναισθήματα και ανταποκρίνεται σε τέτοιες ψυχολογικές καταστάσεις, καθορίζεται από τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνεται το περιβάλλον του, τον εαυτό του και τους άλλους. Όλα αυτά τα στοιχεία αποτελούν μια πολυσύνθετη πραγματικότητα, την ιδιαίτερη ποιότητα-περιεχόμενο των εκάστοτε πολιτισμικών συμφραζομένων, τα οποία, στο βαθμό που είναι διαφορετικά, διαμορφώνουν διακριτά περιεχόμενα για τον εαυτό και το συναίσθημα σε σχέση με τα κυρίαρχα δυτικά μοντέλα. Γεγονός το οποίο απομυθοποιεί τα αυτονόητα, δημιουργεί επιτακτικά ερωτήματα και θέτει νέα θεωρητικά και μεθοδολογικά προβλήματα.
Επίσης, σημαντικά και κυρίαρχα σε διάφορους πολιτισμούς και κοινωνίες συναισθήματα, όπως η «ντροπή» και «ενοχή», διαπλέκονται άμεσα με την ιδεολογία, την κοινωνική δομή, τις οικονομικές σχέσεις και την ιεραρχία κύρους και δύναμης. Η έννοια του «προσώπου» και του «εαυτού» αντανακλά κοινωνικές σχέσεις, αξίες και ιδέες για την κοινωνία, την εξουσία και τον κόσμο. Επομένως, η κατανόησή τους, όπως επίσης η ανάλυση της δυτικής έννοιας για τον «εαυτό» και το «άτομο», η αποσαφήνιση ομοιοτήτων και διαφορών, μπορεί να συμβάλει αποφασιστικά στην αποδόμηση της εξουσίας, των πολιτικών και κοινωνικών δομών και φυσικά της κυρίαρχης ιδεολογίας στο σύγχρονο δυτικό (καπιταλιστικό) κόσμο.
- Το παρόν κείμενο μια εργασία στο πλαίσιο του ΠΜΣ του τμήματος Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και Ιστορίας, στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου (2002).
Αθήνα, 20/1/2011 Δημήτρης Φασόλης
[12] Συναισθηματική Νοημοσύνη
Η Συναισθηματική Νοημοσύνη έχει να κάνει με την γνώση των συναισθημάτων, τη διαχείριση των συναισθημάτων, την κινητοποίηση του εαυτού και την εξεύρεση προσωπικών κινήτρων, την αναγνώριση των συναισθημάτων των άλλων και τον χειρισμό των σχέσεων.
• Είναι, η κοινωνικότητα, η ικανότητα επίλυσης των προβλημάτων αλλά και η υγιής μαχητικότητα.
• Δεν είναι μία συνεχής επιθυμία να αρέσουμε σε όλους. Κρίνουμε θετικά τους άλλους, βάζοντας όρια. Δεν τους δεχόμαστε όπως είναι.
• Αντιμετωπίζουμε ειρηνικά τις συγκρούσεις και σε πνεύμα συνεργασίας, αποδοχής και σεβασμού τόσο της προσωπικότητας όσο και των ιδιαιτεροτήτων των άλλων.
Βασικές κατηγορίες Συναισθηματικής Νοημοσύνης
• Αυτεπίγνωση (self-awareness): αναγνωρίζω τα συναισθήματά μου και τα ονομάζω. Διακρίνω τη σχέση ανάμεσα στις σκέψεις, τα συναισθήματα και τις δράσεις
• Ενσυναίσθηση (empathy): κατανοώ τα συναισθήματα των άλλων, βάζοντας τον εαυτό μου στη θέση τους
• Διαχείριση συναισθημάτων (managing emotions): αναγνωρίζω το θυμό, το άγχος, το φόβο και προσπαθώ ουσιαστικά να ηρεμήσω τον εαυτό μου, όταν διαταράσσεται. Η ικανότητα ελέγχου και αποτροπής της αυθόρμητης πράξης ή λόγου και η αντικατάσταση αυτών με ότι καλύτερο μπορεί να γίνει
• Επικοινωνία (communication): αναπτύσσω ποιοτικές κοινωνικές και αλληλεπιδραστικές σχέσεις με τους άλλους
• Συνεργασία (cooperation): αναγνωρίζω την αξία της συμβολής των άλλων και ενθαρρύνω τη συμμετοχή τους σε ό,τι σκέφτομαι, αισθάνομαι ή θέλω να κάνω και να πω
• Επίλυση συγκρούσεων (conflict resolution): χρησιμοποιώ τις συναισθηματικές δεξιότητες για την αντιμετώπιση τους και την ειρηνική επίλυσή τους
Γιατί είναι σημαντική η Συναισθηματική Νοημοσύνη;
Σου παρέχει την ικανότητα να…
– αντιμετωπίζεις αποτελεσματικά τα συναισθήματα σου
– ηρεμείς μόνος σου και διατηρείς τις ισορροπίες σου
– είσαι κοινωνικός, να δημιουργείς δυνατές/ σταθερές φιλίες και σχέσεις με ανθρώπους
– μπορείς να αποκτήσεις μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση και υπευθυνότητα
– έχεις ουσιαστική ψυχική υγεία που σε βοηθά να διαχειρίζεσαι δύσκολες συναισθηματικές καταστάσεις αποτρέποντας διάφορες αρνητικές συμπεριφορές.
[13] 1,59 εκατ. ευρώ από την Ε.Ε. για τη μελέτη των συναισθημάτων των αρχαίων Ελλήνων.. σε Έλληνα
«Η ευρωπαϊκή λογοτεχνία αρχίζει οργισμένα, με την Ιλιάδα, ενώ η αρχαία ιστορία τελειώνει με την εγκαθίδρυση μιας θρησκείας, του χριστιανισμού, ο οποίος έχει τα συναισθήματα στον πυρήνα της διδασκαλίας του » παρατηρεί ο Αγγελος Χανιώτης. Αρχές του 2009 ο περίφημος καθηγητής της Αρχαίας Ιστορίας κέρδισε από την Ευρωπαϊκή Ενωση μια άνευ προηγουμένου επιχορήγηση ύψους 1,59 εκατ. ευρώ για να γεμίσει το ιστορικό κενό σε ένα πεδίο ανεξερεύνητο όσο και γοητευτικό: την ιστορία των ανθρώπινων συναισθημάτων. «Εγγύηση» αποτέλεσε όχι μόνο η καινοτομία του θέματός του, αλλά και ο ίδιος ο συγγραφέας: ο Αγγελος Χανιώτης διετέλεσε αντιπρύτανης του κορυφαίου Πανεπιστημίου της Χαϊδελβέργης προτού γίνει εταίρος του Αll Souls College και καθηγητής στην Οξφόρδη το 2006. Τον περασμένο Απρίλιο εξελέγη καθηγητής Αρχαίας Ιστορίας στο Ινστιτούτο Ανωτέρων Σπουδών του Πρίνστον (εκεί όπου μελέτησε και ο Αϊνστάιν), θέση την οποία θα αναλάβει το 2010.
Ντροπή, αγάπη, πόθος, συμπάθεια, μίσος, φόβος, θυμός, χαρά, απόγνωση, απληστία, γενναιοδωρία, φιλοδοξία, ανιδιοτέλεια, επιθετικότητα, ζήλια, ευγνωμοσύνη, απογοήτευση, έκσταση, περηφάνια, ενοχή, αηδία, λύπηση, θαυμασμός, μεταξύ άλλων. Τίτλος του υπερφιλόδοξου έργου του Αγγελου Χανιώτη είναι «Τα συναισθήματα ως κοινωνικό και πολιτισμικό μόρφωμα: το αρχαίο ελληνικό παράδειγμα». «Οταν μιλάμε για συναισθήματα σκεφτόμαστε κυρίως την ψυχολογική και νευροβιολογική διάστασή τους. Περά από αυτό, στους παράγοντες που επηρεάζουν το τι αισθανόμαστε και κυρίως το πώς εκφράζουμε τα συναισθήματά μας, περιλαμβάνονται και τα κοινωνικά και πολιτιστικά δεδομένα. Αναφέρω ως παράδειγμα ένα στοιχειώδες συναίσθημα, τον φόβο του θανάτου. Ο φόβος του θανάτου διαφορετικά αντιμετωπίζεται από κάποιον που πιστεύει στη μετά θάνατον ζωή, διαφορετικά από έναν ισλαμιστή ο οποίος θα αυτοκτονήσει στον ιερό πόλεμο, διαφορετικά από κάποιον που έχει ζήσει μια τρισάθλια ζωή, διαφορετικά από έναν βολεμένο και διαφορετικά από τον οπαδό μιας φιλοσοφικής ή θρησκευτικής θεωρίας». Συναισθήματα, λοιπόν, στο φόντο της κοινωνικής και πολιτιστικής Ιστορίας και το πηγαίο υλικό του Αγγελου Χανιώτη -όστρακα, πάπυροι, επιγραφές, αρχαιολογικά ευρήματα- του επιτρέπουν να ανοίξει το χρονικό πλαίσιο της μελέτης του, από το 700 π.Χ. ως το 529 μ.Χ., δηλαδή την οριστική εγκαθίδρυση του χριστιανισμού.
Η γοητεία του θέματός του όμως κρύβει μια εγγενή δυσκολία: διότι το συναίσθημα είναι κάτι παλλόμενο, δύσκολα αποκρυσταλλώνεται η ποιότητά του όταν βρίσκεται «απονεκρωμένο» σε ιστορικά γραπτά, επιτύμβια κείμενα και άλλα ευρήματα. «Δεν μπορούμε να ρωτήσουμε τους ανθρώπους της αρχαιότητας τι αισθάνθηκαν και έτσι ο υσιαστικά έχουμε φιλτραρισμένες αντιδράσεις των αισθημάτων τους:πρώτα αισθάνθηκαν, μετά σκέφτηκαν, τέλος έγραψαν. Μόνο όταν μιλάω με κάποιον μπορώ να καταλάβω κάποια στοιχεία, αν για παράδειγμα, το συναίσθημά του το προβάλλει θεατρικά ή όχι». Αυτό το αυτονόητο πρόβλημα λύνεται από το εύρος των πηγών που δίνει τη δυνατότητα της αντιπαραβολής. Οι επιγραφές και οι πάπυροι σώζονται σε πολύ μεγαλύτερο αριθμό απ΄ ό, τι οι φιλολογικές πηγές. Οι επιγραφές προέρχονται από όλες τις περιοχές όπου έζησαν Ελληνες: από τις αποικίες της Δυτικής Μεσογείου ως το Ιράν και το Αφγανιστάν και από τη Νότια Ρωσία ως την Αιθιοπία.
Αυτή ακριβώς είναι και η πρωτοτυπία της εργασίας του: υπάρχουν αρκετές μελέτες που αντιμετωπίζουν συγκεκριμένα αισθήματα, αλλά ποτέ δεν είχαν γίνει αντικείμενο συστηματικής μελέτης. Φυσικά, η μελέτη των αισθημάτων στην αρχαιότητα δεν είναι κάτι εντελώς καινούργιο, όποιος ασχολείται με το αρχαίο δράμα, με τη φιλοσοφία ή με τους ρήτορες ασχολείται αυτομάτως και με τα συναισθήματα. Ολες όμως οι τραγωδίες, όλα τα φιλοσοφικά έργα είναι γραμμένα από άνδρες άνω των 40 ετών, που ήταν μέλη των ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων και κάτοικοι μιας συγκεκριμένης πόλης, της Αθήνας. «Η ιστορία των αισθημάτων είναι πολύ πιο περίπλοκη από αυτό που καταγράφουν άνδρες, όχι γυναίκες μιας συγκεκριμένης χρονικής συγκυρίας και κοινωνικής τάξης». Ετσι, έχουμε εξομολογήσεις, κατάρες, γράμματα γυναικών, κείμενα παρηγορητικά, από τα ανώτερα στρώματα και από δούλους.
Υπάρχει πιθανότητα να ανατραπούν οι ως τώρα γνώσεις μας για τον αρχαίο κόσμο; «Ενα ερώτημα είναι το κατά πόσο υπάρχει συζυγική αγάπη.Μελετώντας προικοσύμφωνα, λέμε ως τώρα ότι δεν υπάρχει. Επιτύμβιες όμως επιγραφές όπου άνδρες δηλώνουν ότι δεν θέλουν να ζήσουν επειδή έχασαν τη γυναίκα τουςμάς δίνουν μια διαφορετική εικόνα».
Οι αναλογίες με τη σημερινή εποχή είναι πολλές, το μυαλό του Αγγελου Χανιώτη πηγαίνει στη σημερινή Παλαιστίνη: «Ο πόλεμος πάντα προκαλεί φόβο, επιθυμία της εκδίκησης, ελπίδα. Με την έρευνα αυτήμπορούμε να διατυπώσουμε κάποιες υποθέσεις σχετικά με τους παράγοντες που διαμόρφωσαν τις συναισθηματικές αντιδράσεις των Αρχαίων. Η αρχαιότητα είναι ένας τελειωμένος χώρος, δεν εξελίσσεται άλλο ενώ για μας το μέλλον είναι ακόμη ανοιχτό. Στην αρχαιότητα δεν υπάρχει μέλλον, μονάχα παρελθόν από το οποίο μπορούμε να διδαχτούμε».
+ - 
George TdR
24/10/2018 at 16:03
Reblogged στις Γιώργος TdR.
LikeLike