Η Κριτική κοινωνική έρευνα ξεκινά από μια σαφή κριτική διάθεση απέναντι στους δεδομένους κοινωνικούς θεσμούς και δομές αναγνωρίζοντας ότι η ανθρώπινη δράση είναι δυνατόν να τους αλλάξει.
Βασικό χαρακτηριστικό της κριτικής έρευνας είναι το χειραφετητικό παράδειγμα και πρόταση, δηλαδή η δυνατότητα και η αναγκαιότητα απαλλαγής του ανθρώπου από πολιτικές, οικονομικές, κοινωνικές και πολιτιστικές σχέσεις και δομές κυριαρχίας και εκμετάλλευσης.
Κεντρικοί στόχοι των κοινωνικών ερευνών με κριτικό χαρακτήρα είναι η αποκάλυψη σχέσεων και δομών κυριαρχίας, η προώθηση της συνειδητοποίησης και ενδυνάμωσης κυριαρχούμενων κοινωνικών ομάδων και η εξάλειψη των αιτίων της αλλοτρίωσης του ανθρώπου (Λάζος 1998).
Στις κριτικές προσεγγίσεις περιλαμβάνονται μια σειρά από θεωρητικά παραδείγματα με φιλοσοφικό, επιστημολογικό και μεθοδολογικό χαρακτήρα και ενδιαφέρον. Εδώ θα αναφερθούμε σχετικά αναλυτικότερα στην Σχολή της Φραγκφούρτης (κριτική θεωρία / critical theory) και στην θεωρητική προσέγγιση του Γιούργκεν Χάμπερμας (Jürgen Habermas).
Το ρεύμα σκέψης που επικράτησε να ονομάζεται «σχολή της Φρανκφούρτης» δεν είναι ενιαίο αλλά μπορούμε να διακρίνουμε κοινά στοιχεία μεταξύ των διανοητών που το ξεκίνησαν και το συνέχισαν. Το ρεύμα αυτό ξεκίνησε μέσα από το Ινστιτούτο Κοινωνικής Έρευνας της Φραγκφούρτης, το οποίο ιδρύθηκε αρχικά σαν Κέντρο Σοσιαλιστικών Ερευνών το 1923, και συνέβαλλαν διανοητές και θεωρητικοί όπως ο κριτικός της λογοτεχνίας Βάλτερ Μπένγιαμιν, ο κοινωνιολόγος της λογοτεχνίας Λέο Λέβενταλ, ο ψυχαναλυτής Έριχ Φρόμ και ο σινολόγος Κάρλ Βίτφογκελ. Τα τρία γνωστότερα ονόματα της Σχολής είναι ο Τέοντορ Αντόρνο, ο Μαξ Χορκχάιμερ και ο Χέρμπερτ Μαρκούζε (Craib 1998).
Βασικοί στόχοι των θεωρητικών της Σχολής της Φραγκφούρτης ήταν να αναδείξουν τους μηχανισμούς αλλοτρίωσης και καταπίεσης στις σύγχρονες καπιταλιστικές κοινωνίες με τρόπους που πολλές φορές είναι διαφορετικοί από αυτούς του κλασικού μαρξισμού. Για τον λόγο αυτό έννοιες όπως αυτές της κυριαρχίας, του εργαλειακού λόγου και του μονοδιάστατου πολιτισμού είναι κεντρικές για την κριτική θεωρία (Craib 1998). Παρ’ όλη την κριτική που ασκήθηκε στην κριτική θεωρία τόσο από μαρξιστές θεωρητικούς όσο και από θετικιστές κοινωνικούς επιστήμονες, αυτή «…εμβολιάζει την κοινωνική θεωρία με το αναγκαίο πνεύμα της κριτικής αμφισβήτησης και της ηθικής αποτίμησης ενάντια στην κυρίαρχη αντίληψη για την ορθολογικότητα.» (Craib 1998: 465).
ΜΕΡΙΚΕΣ ΚΕΝΤΡΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ ΤΗΣ ΚΡΙΤΙΚΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ
Κυριαρχία
H έννοια αυτή αν και δεν έχει οριστεί ακριβώς από τους θεωρητικούς της Σχολής της Φραγκφούρτης θα μπορούσαμε να πούμε ότι αναφέρεται στον εξαναγκασμό κάποιου από κάποιον άλλον να πράξει κάτι παρά την θέληση του.
Αν αναφερόμαστε στο καπιταλιστικό σύστημα σημαίνει το σύνολο των μηχανισμών εξαναγκασμού, χειραγώγησης και εξαπάτησης με σκοπό την αναπαραγωγή και διαιώνιση του.
Οι παρακάτω έννοιες εξειδικεύουν και αποσαφηνίζουν διαφορετικές διαστάσεις άσκησης της κυριαρχίας στα πλαίσια του καπιταλιστικού συστήματος σύμφωνα με τις απόψεις της κριτικής θεωρίας.
Εργαλειακός Λόγος
Η έννοια του εργαλειακού λόγου συνίσταται στον τρόπο θέασης του κόσμου και αντιμετώπισης της θεωρητικής και επιστημονικής γνώσης.
Εργαλειακή θέαση του κόσμου σημαίνει ότι αντιμετωπίζουμε τα επιμέρους στοιχεία του ως μέσα για την επίτευξη διαφόρων σκοπών.
Εργαλειακή αντιμετώπιση της επιστημονικής γνώσης σημαίνει τον απόλυτο διαχωρισμό ανάμεσα στα γεγονότα και στις υποκειμενικές αξίες ή με άλλα λόγια ανάμεσα στα μέσα και στους σκοπούς.
Για την Σχολή της Φρανγφούρτης ο εργαλειακός λόγος ταυτίζεται με το θετικιστικό παράδειγμα σκέψης.
Η Σχολή αυτή αντιμετωπίζει τον εργαλειακό λόγο ως τον κυρίαρχο τρόπο σκέψης στην σύγχρονη εποχή, του οποίου οι ρίζες είναι βαθύτερες και ιστορικότερες από τον καπιταλισμό. Επίσης διακρίνει εργαλειακά στοιχεία και θετικιστικό λόγο και στον μαρξισμό και προτείνει έναν, διαφορετικό, εναλλακτικό, μη εργαλειακό, δηλαδή κριτικό λόγο.
Μονοδιάστατος Πολιτισμός
Η έννοια αυτή αναφέρεται στην ανάλυση της Σχολής της Φραγκφούρτης για το σύνολο του πολιτισμικού φάσματος στην σύγχρονη εποχή και της συμβολής του στην αφαίρεση των δημιουργικών ικανοτήτων του ανθρώπου με διάφορους τρόπους και κυρίως μέσα από την δημιουργία «ψευδών» ή «πλασματικών» αναγκών. Η έννοια της παραγωγής τέτοιων αναγκών από την σύγχρονη πολιτιστική βιομηχανία αποτελεί κομβικό σημείο της κριτικής θεωρίας. Επιπρόσθετα ο σύγχρονος πολιτισμός δεν επιτυγχάνει τους παραπάνω στόχους μόνο με την χειραγώγηση και την κυριαρχία χρησιμοποιώντας διάφορους τρόπους και μηχανισμούς αλλά και με τρόπους δόμησης της προσωπικότητας ώστε να ενσωματώνεται σε αυτήν η «ανάγκη για κυριαρχία». Στο σημείο αυτό η κριτική θεωρία επηρεάζεται σημαντικά από την φροϋδική σκέψη. (από Craib 1998: 425-449)
Τέλος, η θεωρία της επικοινωνιακής δράσης (theory of communicative action) του Γιούγκεν Χάμπερμας προτάσσει την επικοινωνιακή στην στρατηγική δράση. Η επικοινωνιακή δράση στοχεύει στην κατανόηση, είναι ορθολογική και μη εργαλειακή δηλαδή δεν περιλαμβάνει το στοιχείο του άμεσου εξαναγκασμού ή της έμμεσης επιρροής. Από την άλλη πλευρά η στρατηγική δράση είναι σκόπιμη, εμπρόθετη και εργαλειακή (Craib 1998). H πρόταξη λοιπόν από τον Χάμπερμας της επικοινωνιακής δράσης στοχεύει στην ορθολογική μέσω της γλώσσας επίτευξη της συναίνεσης αντί της κυριαρχίας, στην ανάδειξη της οικουμενικής ηθικής και στην «…προοπτική μιας αυθεντικά δημοκρατικής κοινωνίας, στην οποία όλα τα μέλη της έχουν απρόσκοπτη και ισότιμη προσπέλαση στον ορθό λόγο, διαθέτουν δηλαδή ακέραιη την δυνατότητα να συμμετέχουν στη λήψη των αποφάσεων» (Craib 1998: 484).
Θεόδωρος Ιωσηφίδης Αναπληρωτής Καθηγητής Πανεπιστημίου Αιγαίου
…από τις ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΑΝΑΛΥΣΗ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΠΟΙΟΤΙΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ
Πηγή (7/12/2012)
Ο κριτικός ρεαλισμός είναι ένα ρεαλιστικό φιλοσοφικό δόγμα, το οποίο πρεσβεύει πως η πραγματικότητα υπάρχει ανεξάρτητα από την ανθρώπινη συνείδηση, μεταξύ δε αυτών των δύο παρεμβάλλονται οι ανθρώπινες αισθήσεις, οι οποίες καθιστούν υποκειμενική την πραγματικότητα.
Ενημέρωση: …μετά από μια τριαντάχρονη διακοπή, το Ινστιτούτο Κοινωνικής Έρευνας, η Σχολή της Φραγκφούρτης επαναδραστηριοποιήθηκε στις εμπειρικές κοινωνικές έρευνες, υπό τη διεύθυνση του A. Honneth, με ένα νέο επιστημολογικό παράδειγμα. Το Νοέμβριο του 2002, δημοσιεύτηκαν τα πρώτα πορίσματα των ερευνών, που βασίζονται στο αναθεωρημένο πρόγραμμα εργασίας του. Η έννοια της κρίσης παραχωρεί τη θέση της στην έννοια του παράδοξου. Αυτό σημαίνει σύμφωνα με τον Κωνσταντίνο Ράντη, Διδάκτορα Φιλοσοφία του Πανεπιστημίου Albert-Ludwigs-Universität Freiburg, ότι: «η Κριτική Θεωρία, όπως και η αντίστοιχή της κοινωνική εμπειρική έρευνα, εγκαταλείπουν την προτεραιότητα της αντικειμενικής σφαίρας έναντι της υποκειμενικής και απεμπολούν το ενδιαφέρον τους για την άρση της κοινωνικής αδικίας.»
…δηλαδή… η ίδια η Κριτική Θεώρηση… επλήγει από την κρίση!!!!!!!!!!
Δες επίσης Κριτκή Σκέψη , ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗ και ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΛΟΓΙΑ , Μεταμοντερνισμός – Σχετικισμός – Κονστρουκτιβισμός – Ρεαλισμός , Μαζική Κουλτούρα , Η κρίση έπληξε και το ίδιο το επαναστατικό υποκείμενο
Κοινωνική ταυτότητα – Κοινωνική αναπαράσταση – Στερεότυπα – Προκατάληψη
+ - 
♣ nigromontanus
08/03/2013 at 20:23
Φρειδερίκος Σίλλερ και Ουίλλιαμ Ουέρντσγουερθ: Η ιστορία ως καταστροφή και η ποιητική της επανόρθωσης
(η διαλεκτική του διαφωτσμού το 1800 – στην εποχή του νεαρού Χέγκελ , αναφορά στον Χάμπερμας)
http://nigromont.wordpress.com/2013/02/23/%cf%86%cf%81%ce%b5%ce%b9%ce%b4%ce%b5%cf%81%ce%af%ce%ba%ce%bf%cf%82-%cf%83%ce%af%ce%bb%ce%bb%ce%b5%cf%81-%ce%ba%ce%b1%ce%b9-%ce%bf%cf%85%ce%af%ce%bb%ce%bb%ce%b9%ce%b1%ce%bc-%ce%bf%cf%85%ce%ad%cf%81/
Άγγελοι της Ιστορίας και νεοτερικοί ψευδοπροφήτες
(Μπένγιαμιν, Μάξ Βέμπερ, Χάμπερμας…)
http://nigromont.wordpress.com/2013/03/03/%ce%ac%ce%b3%ce%b3%ce%b5%ce%bb%ce%bf%ce%b9-%cf%84%ce%b7%cf%82-%ce%b9%cf%83%cf%84%ce%bf%cf%81%ce%af%ce%b1%cf%82-%ce%ba%ce%b1%ce%b9-%ce%bd%ce%b5%ce%bf%cf%84%ce%b5%cf%81%ce%b9%ce%ba%ce%bf%ce%af-%cf%88/
LikeLike
Αβερράνδος
21/05/2013 at 12:39
Η Σχολή της Φραγκφούρτης εξακολουθεί να βρίσκεται εν ζωή, και σήμερα διευθύνεται από τον Axel Honneth. Μετά από μια μεγάλη διακοπή επαναδραστηριοποιείται στην εμπειρική κοινωνική έρευνα με ένα καινούργιο πρόγραμμα εργασίας και επιχειρεί την αλλαγή του επιστημολογικού παραδείγματός του. Έτσι μπορούμε να μιλάμε για ένα παλαιό και ένα νέο επιστημολογικό παράδειγμα
Στο παλαιό παράδειγμα, (24 Ιανουαρίου 1931 ο Max Horkheimer ανέλαβε τη διεύθυνση) δημοσιεύονταν μονογραφίες και εμπειρικές κοινωνικές έρευνες αποκλειστικά από τις εσωτερικές εργασίες της σχολής
Στην καινούργια σειρά περιλαμβάνονται και εξωτερικές εργασίες, στις οποίες αντικατοπτρίζεται η σημερινή κατάσταση πραγμάτων στα πλαίσια της εμπειρικής κοινωνικής έρευνας. Ο πρώτος τόμος της σειράς είναι συλλογικός και τον επιμελείται ο τωρινός διευθυντής του Ινστιτούτου Axel Honneth. Φέρει τον τίτλο Befreiung aus der Mündigkeit. Paradoxien des gegenwärtigen Kapitalismus (Απελευθέρωση από τη χειραφέτηση. Παράδοξα του σημερινού καπιταλισμού). Σε μια σύντομη εισαγωγή του ο Honneth θέτει τους στόχους του σημερινού Ινστιτούτου ξεκαθαρίζοντας τη σχέση του με τη μακραίωνη παράδοση που κουβαλάει. Ήδη, ο προκλητικός τίτλος του τόμου θέλει να δείξει ότι το Ινστιτούτο επιχειρεί την αλλαγή του επιστημολογικού του παραδείγματος, χωρίς κανένα αίσθημα ενοχής έναντι του ιστορικού του παρελθόντος και της βαριάς κληρονομιάς.
Η πρώτη βαρυσήμαντη επισήμανση του Honneth είναι ότι το ζητούμενο για τη σημερινή Σχολή δεν είναι η χειραφέτηση, αλλά η απελευθέρωση απ’ αυτήν.
Η δεύτερη είναι ότι χωρίς ένα ενιαίο θέμα δεν μπορεί να στηριχθεί η κοινωνική έρευνα. Ο Honneth επισημαίνει ότι για την παράδοση του παλαιού Ινστιτούτου το θεωρητικό σύστημα αναφοράς σχηματιζόταν από τη μαρξική έννοια των αντιθέσεων ή της κρίσης. Η σημερινή έρευνα όμως έχει παύσει προ πολλού να προσανατολίζεται σε ένα τέτοιο θεωρητικό σύστημα αναφοράς. Η κατηγορία του παράδοξου γίνεται η βάση του καινούργιου θεωρητικού συστήματος αναφοράς του Ινστιτούτου για να διερευνηθούν οι δομικές αλλαγές του εκσυγχρονισμένου καπιταλισμού, που από τη μια εξαρτώνται από κανονιστικές προόδους και από την άλλη τις θέτουν την ίδια στιγμή σε αμφισβήτηση, αφού τις υποσκάπτουν, τις συλλαμβάνουν μονομερώς ή συμβάλλουν στο κοινωνικό τους μονοπώλιο. Αυτή είναι η κυρίαρχη τάση της σημερινής κοινωνικής έρευνας: να μην ερμηνεύει τα πράγματα μέσω της όξυνσης της κρίσης ή των αντιθέσεων, αλλά να τα περιγράφει μέσω των παράδοξων διαδικασιών αλλαγής τους. Η υιοθέτηση αυτής της θέσης σημαίνει την εγκατάλειψη της θεωρίας του Marx και ταυτοχρόνως την επιστροφή στις θεωρίες των Weber και Simmel. Η έννοια του παράδοξου έχει κατά τον Honneth δύο εκδοχές: μπορεί κανείς να τη χρησιμοποιήσει ουδέτερα ή υπό μια πραγματοποιήσιμη προοπτική, αν οι διαγνώσεις, που επιτυγχάνονται μέσω της έννοιας του παράδοξου, συσχετίζονται άμεσα με το ενδιαφέρον για την πρόοδο, η οποία απειλείται ανοιχτά από τις κοινωνικές αντιδράσεις. Οι κανονιστικές προθέσεις εξακολουθούν να είναι δεσμευτικές, λέει ο Honneth, η χειραφέτηση κινδυνεύει από την ίδια της την παρασιτική χρήση.
Το νέο ενιαίο θέμα για τη σημερινή εμπειρική κοινωνική έρευνα της Σχολής είναι «τα παράδοξα του καπιταλιστικού εκσυγχρονισμού». Αυτό συνδέεται άμεσα με τη δεύτερη σημαντική αλλαγή που επιχειρεί, δηλαδή την εγκατάλειψη της προτίμησης της σφαίρας της παραγωγής, η οποία αποτελούσε τη βάση της έρευνας στη Σχολή υπό τη διεύθυνση του Horkheimer, και την είχε μετατρέψει, κατά την άποψη του Honneth, σε μια επαγγελματική υψηλά εξειδικευμένη έρευνα που άφηνε το πεδίο ανοικτό μόνο για την Κοινωνιολογία της βιομηχανίας. Η ανάλυση αυτή του Honneth έρχεται φυσικά σε πλήρη αντίθεση με την ανάλυση του προηγούμενου κεφαλαίου της προκείμενης πραγματείας. Στο νέο πρόταγμα εμπειρικής κοινωνικής έρευνας έχουμε μια μετατόπιση του ενδιαφέροντος από τη βιομηχανική εργασία στη σφαίρα του δικαίου, της ατομικής κοινωνικοποίησης ή των κοινωνικών σχέσεων. «Διεπιστημονική συνεργασία» σημαίνει τώρα απλώς και μόνον ότι «η λογική των παράδοξων μπορεί να αναλυθεί συχνά υπό την ταυτόχρονη συνεξέταση διαφορετικών κοινωνικών σφαιρών». Αυτή η «διεπιστημονική συνεργασία» των επιμέρους κοινωνικών επιστημών δεν έχει να κάνει ούτε με τον «διεπιστημονικό υλισμό» του Horkheimer ούτε πολύ περισσότερο με την ιδέα της φιλοσοφικής κριτικής των Horkheimer και Adorno, αλλά βρίσκεται εγγύτερα στη συνηθισμένη νεοθετικιστική συνεργασία, στη μορφή που αυτή εμφανίστηκε και καθιερώθηκε στον αγγλοσαξονικό χώρο κατά τη δεκαετία του ’60.
Κλείνοντας τη βαρυσήμαντη εισαγωγή του ο Honneth προσπαθεί να μετριάσει τις εντυπώσεις που προκαλεί ο αρκετά προκλητικός τίτλος της συλλογής: πρόκειται, λέει, μόνο για προσωρινές απόψεις• οι συγγραφείς της συλλογής θέλουν απλώς να εξετάσουν και να εκθέσουν περιπτώσεις του «κατά πόσον σήμερα υπό την πίεση ενός επιταχυνόμενου “εκσυγχρονισμού” του καπιταλισμού πρέπει να αναμένουμε μια αυξανόμενη τάση μετατροπής των ελευθεριών σε καταναγκασμούς, των ηθικών νορμών σε πρόσοψη της νομιμοποίησης και της αυτονομίας σε κηδεμονία». Πρόκειται, λοιπόν, για «μια προσωρινή ερμηνεία της κατάστασης».
Όσο εύκολα όμως εξαγγέλλεται η μη εγκυρότητα της μαρξικής θεωρίας για τη σημερινή πραγματικότητα του παγκόσμιου καπιταλισμού (η έννοια απωθείται από το προσκήνιο της κοινωνικής θεωρίας• οι περισσότεροι μιλούν για νεωτερικότητα, μεταμοντέρνο, δεύτερη νεωτερικότητα κ.ο.κ.), τόσο δύσκολα μπορούν να εδραιωθούν οι εκάστοτε μεροληπτικές κοινωνικές θεωρίες ως πραγματικά εναλλακτικές της• συνεχώς χρειάζονται προσθήκες, αναθεωρήσεις, επεκτάσεις, αναδιατυπώσεις: ένα έργο που ανακαλεί στη μνήμη την αλληγορική φιγούρα του «μαθητευόμενου μάγου».
http://www.grsr.gr/preview.php?c_id=258
LikeLike
aftercrisis
13/03/2014 at 14:26
Τι σημαίνει μια ισχυρή Ευρώπη;
Ομιλία του Γιούργκεν Χάμπερμας στο Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Γερμανίας
Στα ελληνικά, συντομευμένη μορφή της ομιλίας:
http://aftercrisisblog.blogspot.gr/2014/03/blog-post_9.html
LikeLike