Αναμφισβήτητα δεδομένα

….και μια στο πέταλο!

α. Η ζωή είναι αυτοποιητική! Το ίδιο ο εγκέφαλος και ο νους.

Κάθε ζωντανός οργανισμός παρουσιάζει μια έμφυτη ανάγκη διαστολής της ενέργειας του προς τον κόσμο λόγω της ανάγκης της ζωής μέσα του να επεκταθεί από τον εαυτό του προς το περιβάλλον.

Οι άνθρωποι έχουμε αναδυόμενες ιδιότητες.
«το σχολείο, επικεντρώνεται ιδιαίτερα στην καλλιέργεια δύο τομέων νοημοσύνης (από τους 8)  – την γλωσσική και την λογικο-μαθηματική. Με αυτό τον τρόπο τα υπόλοιπα είδη νοημοσύνης δεν αναπτύσσονται ικανοποιητικά.»

Οι εγκέφαλοί μας είναι αυτο-οργανωνόμενα δυναμικά συστήματα. Η αντίληψη του κόσμου δεν αποτελεί κατασκευή αναπαράστασής του στον εγκέφαλο αλλά δυναμική δόμηση του εγκεφάλου στη βάση προθέσεων, υποθέσεων και αισθητικής ανάδρασης προς αυτές. Κατά συνέπεια οι εγκέφαλοί μας αποκλίνουν συνεχώς σε δικά τους πλαίσια αναφοράς απροσπέλαστα από τους άλλους. Πώς τότε είναι δυνατή η κοινωνία, η οικογένεια, η φιλιά, ο έρωτας; Οι δεσμοί με άλλους και η κοινωνικοποίηση απαιτεί ειδική συλλογική λήθη και συλλογική μάθηση.
Προϋποθέσεις : κατάσταση ειδικού stress που εκλύει νευροχυμικούς παράγοντες στον εγκέφαλο (πεπτίδια αρχικά συνδεόμενα με την γέννα και το δεσμό των γονέων, π. χ. ωκυτοκίνη). >

«Η γνώση δεν μπορεί να μεταβιβασθεί από ένα άτομο σε ένα άλλο άτομο, με κανένα τρόπο, αλλά κάθε άτομο οικοδομεί τη νέα γνώση πάνω στα θεμέλια εκείνων που του είναι ήδη γνωστά. Στο γνωστικό πεδίο αλληλεπιδρούν οι εσωτερικές γνωστικές διαδικασίες, τα ερεθίσματα του περιβάλλοντος και κοινωνικοί – πολιτισμικοί παράγοντες.»

Η πολιτική και θρησκευτική εξουσία αποσκοπεί στην καλλιέργεια των αυτοβασανιστικών τάσεων στις διαφορετικές εκφάνσεις της ανθρώπινης ζωής, για να επιβάλλει την αίσθηση της αδυναμίας ελέγχου της ατομικής ζωής και την πλήρη υποταγή του ατόμου στα πολιτισμικά και πολιτικά δρώμενα της κοινότητας.

Ένας άνθρωπος που δεν είναι αλλοτριωμένος, σημαίνει πως βρίσκεται στο επίπεδο των δυνατοτήτων του και ότι με το να πραγματώνει τις δυνατότητές του, δημιουργεί συνεχώς νέες και μεγαλύτερες. Το να είναι κάποιος αποξενωμένος από τη βασική φύση του, σημαίνει το να είναι κάτι άλλο από αυτό που είναι στην ουσία του. Κάτι άλλο από αυτό που θα μπορούσε και θα έπρεπε να είναι, δηλαδή ένα ελεύθερο, δημιουργικό, ολοκληρωμένο ον που πράττει συνειδητά και έχει θεληματικό έλεγχο των δραστηριοτήτων του. Όταν η αποξένωση γίνεται συνειδητή προκαλεί θυμό, επιθετικότητα, εχθρικότητα, απογοήτευση και φόβο. Η συνειδητοποίηση αυτή μπορεί επίσης να οδηγήσει το άτομο σε κριτική θεώρηση της πραγματικότητας και από εκεί και πέρα σε δράση. >

Υπάρχουν εκείνοι που δεν ξέρουν ότι δεν ξέρουν, αυτοί που ξέρουν ότι δεν ξέρουν, αυτοί που δεν ξέρουν ότι ξέρουν κι εκείνοι που ξέρουν ότι ξέρουν.

Πέντε είναι τα Σχήματα Προσαρμογής στο κοινωνικό γίγνεσθαι.
Οι συμμορφούμενοι, Οι καινοτόμοι, Οι τυπολάτρες, Οι αναχωρητές, Οι αντάρτες. >

“Τα συστήματα των κατωτέρων επιπέδων είναι ψηλά ως προς την ενέργεια κι έτσι, παρέχουν τις απαραίτητες συνθήκες στα συστήματα των ανωτέρων επιπέδων.
Τα συστήματα των ανωτέρων επιπέδων είναι ψηλά ως προς την πληροφορία κι, άρα, ελέγχουν τα συστήματα των κατωτέρων επιπέδων.” >

Οι μάζες δεν συγκροτούνται στην αρχή της αλληλεγγύης, αλλά σε αυτήν συμφύρονται ως συνανα-στροφή (συνείρονται) άτομα που έχουν απολέσει την ταυτότητα της προσωπικής ατομικότητας. >

Οι μάζες ποτέ δεν δίψασαν για την αλήθεια. Όταν τα αποδεικτικά στοιχεία δεν είναι όπως τα θέλουν τους γυρίζουν την πλάτη, προτιμώντας να αποθεώνουν την πλάνη, αν η πλάνη τους είναι δελεαστική. Όποιος μπορεί να τους προμηθεύσει με ψευδαισθήσεις γίνεται εύκολα αφέντης τους, όποιος επιδιώκει να καταστρέψει τις αυταπάτες τους γίνεται εύκολα θύμα τους.

Οἱ πολλοὶ τῶν ἀνθρώπων τῶν μὲν ἰδίων ἁμαρτημάτων (=αστοχιών, σφαλμάτων) συνήγοροι γίνονται, τῶν δὲ ἀλλοτρίων κατήγοροι. Απολλώνιος Τυανεύς

Ο Πυθαγόρας συνήθιζε να λέει πως στη ζωή μερικοί μεγαλώνουν σε δουλοπρεπείς θέσεις, κυνηγώντας τη φήμη και το κέρδος, ενώ ο φιλόσοφος κυνηγά την αλήθεια.
(Διογένης Λαέρτιος, Βίοι καὶ γνῶμαι τῶν ἐν φιλοσοφίᾳ εὐδοκιμησάντων, Βιβλίο Η΄, … οὕτως ἐν τῷ βίῳ οἱ μὲν ἀνδραποδώδεις, ἔφη, φύονται δόξης καὶ πλεονεξίας θηραταί, οἱ δὲ φιλόσοφοι τῆς ἀληθείας.)

[…] «υπαρκτή κοινωνία των πολιτών δεν μπορεί να υπάρξει ποτέ»
[…] διότι η κρίση έπληξε και το ίδιο το επαναστατικό υποκείμενο.
[…] Και η κοινωνία των πολιτών πέφτει σε παρακμή, διότι οι κοινωνικές συγκρούσεις απώλεσαν τη δύναμη ενσωμάτωσης, την οποία είχαν στο τρίτο τέταρτο του 20ού αιώνα. Η εξυγίανση της κοινωνίας συνίσταται στην ανανέωση της δύναμης της κοινωνίας των πολιτών μέσω της εξάσκησης στη «διατήρηση των συγκρούσεων».’ >

Ο Σχετικισμός (Relativism). Ένα φιλοσοφικό κίνημα που υποστηρίζει ότι δεν υπάρχουν αντικειμενικά κριτήρια για τη γνώση και τις ηθικές αρχές.
Αυτή τη φιλοσοφική δοξασία θα μπορούσαμε να την ορίσουμε ως την άποψη και θέση ότι δεν υπάρχει νόημα και αξία σε τίποτα, λόγω της έλλειψης ενός κοινού σημείου αναφοράς. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, όλες οι απόψεις και θέσεις έχουν ακριβώς την ίδια ισχύ.
Σε αντίθεση με τον σχετικισμό, υπάρχει η θέση πως αξίες όπως η δικαιοσύνη, η ελευθερία, ο σεβασμός των ανθρωπίνων δικαιωμάτων έχουν ένα διαχρονικό, καθολικό χαρακτήρα. Και με βάση αυτές τις αξίες είναι δυνατόν και επιθυμητόν να κρίνει κανείς όχι μόνο τις κοινωνικές πρακτικές μέσα σε ένα συγκεκριμένο πολιτισμικό ή ιστορικό πλαίσιο αλλά και διαπολιτισμικά / διαχρονικά.

Γνώση : ένα σύνολο από αναπαραστάσεις, οι οποίες έχουν γεννηθεί στο εσωτερικό της συνείδησης και οι οποίες έχουν συγκριθεί και συνδεθεί μεταξύ τους. Οι αναπαραστάσεις σχηματίζονται από την ενεργοποίηση των δύο γνωστικών δυνάμεων της ανθρώπινης συνείδησης. Της αισθητικότητας και του νου ή λόγου. Οι δύο γνωστικές δυνάμεις οικειοποιούνται τις ιδιότητες των αντικειμένων, κι’ έτσι μεταφέρουν στο εσωτερικό της συνείδησης πληροφορίες σχετικά μ’ αυτά. Το σύνολο των πληροφοριών, που αποκτούμε χάρις στην δραστηριοποίηση των γνωστικών δυνάμεων της συνείδησής μας, είναι γνώση. (Καντ)
Ο Πλάτων περιγράφει κατά τρόπο συστηματικό την γέννηση της γνώσης ως μία συνολική διαδικασία, η οποία εκκινά από την επίδραση των αισθητών αντικειμένων του εξωτερικού κόσμου επί της αισθητικότητας ή αισθητικής δύναμης της συνείδησης (ψυχής) και ολοκληρώνεται με την εκφορά κρίσεων και τον σχηματισμό προτάσεων από τον νου ή λόγο.
Ο Αριστοτέλης, θα θεωρήσει ότι το σημείο αφετηρίας απόκτησης των γνώσεων είναι η επίδραση του αισθητού αντικειμένου πάνω στην αισθητική δύναμη της συνείδησης. Η ενεργοποίηση της αισθητικότητας παράγει αισθητές εικόνες ή φαντασίες, όπως τις αποκαλεί, οι οποίες με την σειρά τους προκαλούν την δραστηριοποίηση του νου και την παραγωγή των εννοιών.
Άρα, η απόκτηση των γνώσεων παρίσταται ως μία συνολική διαδικασία, την οποία θα αποκαλούσαμε γνωστική διαδικασία, η οποία εκτυλισσόμενη μέσα στον χρόνο έχει ως σημείο αφετηρίας την γέννηση μέσα στην συνείδηση των αισθητών αναπαραστάσεων και κορυφούται με την νόηση, από την οποία προκύπτουν οι έλλογες αναπαραστάσεις ή έννοιες.

Η Αλλοτρίωση του Πνεύματος, δηλαδή ο κόσμος των πραγμάτων, προϊόν αρχικά της ανθρώπινης εργασίας και γνώσης, έγινε ανεξάρτητος από τον άνθρωπο και ο άνθρωπος έφθασε να κυριαρχείται από ανεξέλεγκτες δυνάμεις και νόμους που δεν αναγνωρίζει σαν δικούς του. >

“Οι κοινότητες των ανθρώπων αναδύονται, παρουσιάζουν όλα όσα οι δυνατότητες των τοπικών συνθηκών και της πολιτικής οργάνωσης επιτρέπουν, και βουλιάζουν από την αναπόφευκτη διαφθορά των συστατικών της ανθρώπινης μας φύσης.
Όλοι οι κοινωνικοί συνδυασμοί υπόκεινται στον νόμο της αποσύνθεσης -η κοινωνία είναι επιμολυσμένη και αλλοιωμένη στην ουσία της, στο πυρήνα της και στα ζωτικά της μέρη-, οι ηθικές της αξίες, μετά από συγκεκριμένο αριθμό γενεών που διέπρεψαν, στην συνέχεια εξαφανίστηκαν από το μεγάλο σκηνικό δράσης.
Ο άνθρωπος απαιτεί ένα νέο σκηνικό για τα εγχειρήματα και τις φιλοδοξίες του, όταν το χώμα πάνω στο οποίο άνθισε με σφρίγος για αιώνες, το οποίο φτιάχτηκε για να λάμψουν οι υπέροχοι καρποί της διάνοιας και των φιλοδοξιών του, παρακμάζει – εκφυλίζεται και νεκρώνει χωρίς να βελτιώνεται περαιτέρω.” >

β. ΝΕΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

-Αύξηση της παραγωγής αλλά και του ρυθμού ανάπτυξης της
-Αϋξηση των φορολογικών συντελεστών
-Αϋξηση της ηλικίας συνταξιοδότησης ή μείωση των παροχών
-Αύξηση της μετανάστευσης
-Περισσότερες γεννήσεις >

Οι παγκόσμιες πόλεις ή κοσμικές πόλεις είναι παγκόσμια κέντρα ελέγχου και κομβικά σημεία της παγκόσμιας οικονομίας. Χρησιμεύουν ως δίκτυα συντονισμού, ελέγχου και παγκόσμιας εμπειρίας, όπως οι εγκαταστάσεις παραγωγής των υπηρεσιών στα κέντρα διοίκησης (διεθνικών επιχειρήσεων – TNC). Είναι επίσης κέντρα επεξεργασίας πληροφοριών και ελέγχου, κέντρα πληροφόρησης, και έχουν διεθνές κύρος στους πολιτιστικούς και πολιτικούς τομείς, καθώς και στον κόσμο της τέχνης.
[…]διαθέτουν γεωγραφική συγκέντρωση των διαφόρων παγκόσμιων δραστηριοτήτων ελέγχου και είναι οι κινητήριες δυνάμεις της παγκόσμιας οικονομίας ως κέντρα ελέγχου, εντολών, καθώς και διαχείρισης σε παγκόσμιο επίπεδο. Είναι τα κομβικά σημεία που κατέχουν από κοινού την παγκόσμια καπιταλιστική οικονομία. Οι παγκόσμιες πόλεις υπάρχουν ανεξάρτητα από την τοποθεσία της πόλης. >

γ. Τα δεινά της μετανεωτερικότητας και η σύγκρουση των αξιών

[..]Συρρίκνωση του δημοσίου χώρου και λόγου και καλλιέργεια της απόλυτης εξατομίκευσης. Παραγωγή ευδαιμονικών υποκειμένων θαμπωμένων από τον κόσμο της χλιδής με αχαλίνωτους καταναλωτικούς πόθους – που για να ικανοποιηθούν δημιουργήσαμε ένα σύνθετο ψευδαισθητικό σύστημα απολύτως συντονισμένο προς το εφήμερο του νοήματος και τη ρευστότητα της ύπαρξής μας: συγκροτήσαμε ένα πολύπλοκο δίκτυο οικονομικών σχέσεων όπου η ροή του χρήματος κινείται ανεξάρτητα προς τα πραγματικά μεγέθη των παραχθέντων προϊόντων. Επινοήσαμε σύνθετους, ανεξέλεγκτους μηχανισμούς που δεν φαίνεται να στηρίζονται σε τίποτα ουσιαστικότερο από την ασταθή δόξα: στο τι θα ειπωθεί και πώς θα το εκλάβουν όσοι το ακούν.

[..]Μια βασική διάσταση του μεταμοντερνισμού είναι ο απόλυτος σχετικισμός στον χώρο των αξιών. [..]Αυτή η σχετικιστική νοοτροπία, σε ένα πιο πρακτικό επίπεδο, οδηγεί στο επιχείρημα πως στον σύγχρονο κόσμο ακόμη και πρακτικές που είναι αποκρουστικές, «απάνθρωπες» (όπως π.χ. η ινδουιστική συνήθεια να καίγεται υποχρεωτικά η σύζυγος / χήρα μαζί με τη σορό του αποθανόντος συζύγου) από τη σκοπιά του δυτικού πολιτισμού, δεν είναι δυνατόν να καταδικαστούν ή να απαγορευθούν. [..]σε αντίθεση με τον σχετικισμό, υπάρχει η θέση πως αξίες όπως η δικαιοσύνη, η ελευθερία, ο σεβασμός των ανθρωπίνων δικαιωμάτων έχουν ένα διαχρονικό, καθολικό χαρακτήρα. Και με βάση αυτές τις αξίες είναι δυνατόν και επιθυμητόν να κρίνει κανείς όχι μόνο τις κοινωνικές πρακτικές μέσα σε ένα συγκεκριμένο πολιτισμικό ή ιστορικό πλαίσιο αλλά και διαπολιτισμικά / διαχρονικά.

δ. Η κρίση του σημερινού πολιτισμού : σχέση ιδανικού – πραγματικού

Αυτό που λέμε «σύγχρονος πολιτισμός» είναι κράμα παραδόσεων, όπου κυριαρχούν τα πρότυπα του δυτικού πολιτισμού. Τα πρότυπα του σημερινού πολιτισμού έχουν παγκόσμια επιρροή, επειδή αντιπροσωπεύουν το ιδανικό. Είναι δηλαδή υπερ-επιθυμητά απ’ όλους τους ανθρώπους. Π.χ. όλοι θα ήθελαν να έχουν μια καλή δουλειά. Μια καλή πρώτη κατοικία. Ένα εξοχικό σε καλή παραλία. Καλές καταθέσεις στην τράπεζα και μια τελευταίου τύπου μερσεντές. Αν όχι δύο και τρεις. Το πρότυπο αυτό ωστόσο, δεν έχει την αντίστοιχη εφαρμοσιμότητα. Είναι εφικτό μόνο για ένα πολύ μικρό τμήμα του πληθυσμού της Γης. Υπάρχει λοιπόν μια αντίφαση. Την αντίφαση αυτή ο σημερινός πολιτισμός την όριζε ως προσωρινή ανωμαλία και τη χειραγωγούσε με την ιδεολογία της προόδου και με τα αντίστοιχα «προοδευτικά» πολιτικά κινήματα. Η πρόοδος της επιστήμης και της τεχνικής θα επέτρεπε, με τη βοήθεια πάντοτε των «προοδευτικών δυνάμεων», να γενικευθεί στο άμεσο μέλλον το επίζηλο πρότυπο.

Τα νούμερα είναι αποκαλυπτικά: 61 άτομα κατέχουν περισσότερο πλούτο από το 50% του πληθυσμού της Γης. Τώρα πια το χάσμα δεν είναι δυνατόν να γεφυρωθεί και για οικολογικούς λόγους. Ο πλανήτης δεν αντέχει την εξάπλωση του τρόπου ζωής του δυτικού ανθρώπου. Φθάσαμε δηλαδή στο μοιραίο σημείο όπου έχουμε κλείσιμο των οραματικών διεξόδων του συστήματος. Ο σύγχρονος πολιτισμός γνωρίζει πλέον κρίση οικουμενικότητας. Αυτή είναι η βασική όψη της κρίσης, για την οποία τόσος λόγος γίνεται. Δυο λογιών κινήματα είχαν αναλάβει, διαδοχικά, να εξαλείψουν την «ανωμαλία». Και τα δύο διεθνή: τα αστικοδημοκρατικά κινήματα και τα σοσιαλιστικά κινήματα. Τα δεύτερα είχαν έρθει να καλύψουν τη φθορά και αναξιοπιστία των πρώτων. Η «μεγάλη υπόσχεση» του συστήματος είναι μη πραγματοποιήσιμη. Το χάσμα Βορρά-Νότου, που ενσαρκώνει την αντίφαση ανάμεσα στην καθολική αποδοχή του προτύπου και την μη καθολική του εφικτότητα, είναι σήμερα βαθύτερο από κάθε άλλη φορά.

-Ένας πολιτισμός δεν είναι σωρός ασχέτων πραγμάτων. Είναι τρόπος βίου. Δηλαδή σύστημα πρακτικών που θεμέλιό τους έχουν έναν τύπο υποκειμένου, έναν ανθρωπολογικό τύπο. Σε ό,τι αφορά τον πολιτισμό της νεωτερικότητας, ο τύπος αυτός είναι το Άτομο. -Η σημερινή γενικότερη κρίση έχει τις ρίζες της στον ατομικιστικό ανθρωπολογικό τύπο, γιατί η πηγή των μεγάλων αντιφάσεων που την ορίζουν (οι εθνικο-κοινωνικές ανισότητες και το οικολογικό πρόβλημα), όσο και η πηγή της καταφανούς αδυναμίας να τεθούν αυτές υπό έλεγχο, ανάγονται στην ίδια την ατομικιστική δομή του νεωτερικού υποκειμένου. -Η οργανική συνάφεια μεταξύ της κρίσης του νεωτερικού πολιτισμού και της ανθρωπολογικής του θεμελίωσης έχει ήδη μετατρέψει την κρίση σε ανθρωπολογική. Το κλείσιμο των οραματικών διεξόδων της νεωτερικότητας, μέσα από την κατάρρευση των αντίστοιχων εργαλειακών ιδεολογιών (του φιλελευθερισμού και του σοσιαλισμού), εξάντλησε το δυναμικό της ατομοκεντρικής ανθρωπολογικής θεμελίωσης. Το εγωιστικό άτομο του φιλελευθερισμού και το αλτρουιστικό άτομο του σοσιαλισμού, είναι ήδη από καιρό άταφα πτώματα, οδωδότα και τυμπανιαία. Το σημερινό νεωτερικό υποκείμενο είναι έρμαιο των απρόσωπων καταστρεπτικών δυνάμεων που εξαπέλυσε ο ατομικισμός του. Η εκρηκτική κλιμάκωση των δυνάμεων αυτών, που έχουν πλήρως αυτονομηθεί, έρχεται τελικά να αφανίσει την ίδια την ατομικότητα του ατομικιστικού υποκειμένου. Τη θέση των κομμουνιστικών κινημάτων την έχουν καταλάβει, εδώ και αρκετό καιρό, τα φουνταμενταλιστικά κινήματα. Αυτά είναι παρόντα πλέον παντού στον κόσμο. Τόσο στο Νότο όσο και στον Βορρά. Στην «πρωτοπορεία» του διεθνούς φουνταμενταλισμού βρίσκεται ο ισλαμικός φουνταμενταλισμός. Η πραγματικότητα του φουνταμενταλισμού δείχνει ακριβώς ότι η «επιστροφή στην Παράδοση» είναι πλέον τρέχουσα πρόταση. Δεν γνωρίζει σύνορα. Γιατί συμβαίνει η «στροφή στο παρελθόν»; Ο δυτικός τρόπος ζωής εμπνέεται κι αυτός από μια παράδοση. Παρόλο που δεν πιστεύει στην «παράδοση», αντιπροσωπεύει απλώς τη νεώτερη απ’ όλες τις παραδόσεις. Η ανάδειξη των δικών της προτύπων σε κυρίαρχα, σημαίνει ότι έχει υποτάξει τις παλιότερες παραδόσεις. Άλλες κατόρθωσε να τις καταστρέψει. Να τις εξαφανίσει. Ενώ τις πιο μεγάλες απλώς τις ενσωμάτωσε. Και το πέτυχε αυτό χάρις στη φαινομενική οικουμενικότητα των προτύπων του. Χάρις στην υποθετική εφικτότητά τους. Παράδειγμα: Ενώ οι παλιότερες παραδόσεις υπόσχονταν τον παράδεισο, αλλά για την άλλη ζωή, αυτή εδώ έκανε τον καταναλωτικό παράδεισο χειροπιαστή πραγματικότητα. Είναι το σούπερ μάρκετ. Καθώς όμως άρχισε να γίνεται σαφές, για τα δισεκατομμύρια των παριών του σύγχρονου κόσμου ότι το σούπερ μάρκετ είναι εξ ίσου άπιαστο όνειρο με τον μουσουλμανικό παράδεισο, το παρελθόν αποδεσμεύεται. Η «παράδοση» αποκτά αυτοπεποίθηση. Εκεί μάλιστα όπου το χάσμα είναι πολύ μεγάλο προβάλλει τον εαυτό της ως εναλλακτική λύση. Καθώς αντιπροσωπεύουν μεγάλους πολιτισμούς, που στο παρελθόν είχαν διεκδικήσει σκληρά την οικουμενικότητα, οι παλιές παραδόσεις είναι τώρα σε θέση να πείθουν όχι μόνο ιδεολογικά, αλλά και πρακτικά. Δεν πρέπει να μας τρομάζουν οι λέξεις. Φουνταμενταλισμός = αναθεμελιωτισμός. Δεν είναι κάτι κακό εξ ορισμού. Αν το σπίτι σου καταρρέει, λόγω σαθρής θεμελίωσης, τι πιο λογικό από το να θέλεις να το ανα-θεμελιώσεις σε πιο γερά θεμέλια;

ε. Η μετανεωτερική αξία της ελληνικότητας

Η ανθρωπολογική κρίση είναι αδύνατο να ξεπεραστεί αν δεν βρεθεί ανθρωπολογική διέξοδος. Οι ενδοσυστημικές πολιτικές «λύσεις» μπορούν απλώς να παρατείνουν την ανθρωπολογική κρίση. Βεβαίως αν υπάρξει ανθρωπολογική διέξοδος αυτή θα εκφραστεί και ως πολιτική λύση. Η μετανεωτερική θέση υποβάλλει μιαν ειδική σχέση με την παράδοση, η οποία μπερδεύει πολύ, τόσο τους νεωτερικούς όσο και τους παραδοσιοκεντρικούς. Όμως το ενδιαφέρον για την ελληνικότητα πηγάζει από τη μετανεωτερική αξία της και όχι από κάποιον «ελληνοκεντρικό ρομαντισμό». Προσέξτε ορισμένες «αναλογίες» σχετικά με το επίμαχο και μάλλον δυσνόητο αυτό σημείο: α) Ο Ελληνισμός είχε αναπτύξει εξατομικευτικό και όχι κολεκτιβιστικό πολιτισμό. β) Πέρασε την εμπειρία της εξατομίκευσης, αλλά και της κρίσης της. γ) Για να ξεπεράσει την κρίση ασπάστηκε τον χριστιανισμό. δ) Βρήκε στον χριστιανισμό τη διέξοδο που γύρευε γι’ αυτό και έφτιαξε ένα νέο χιλιόχρονο πολιτισμό. Βεβαίως σε κάποιο ζωτικό σημείο ο χριστιανικός Ελληνισμός εκτροχιάσθηκε, για να υποκύψει στον πιο βάρβαρο κολεκτιβισμό. Του Μωάμεθ, από την Ανατολή και του Καρλομάγνου, από τη Δύση. Κι από τότε δεν ξέρει πού πατά και πού πηγαίνει. Θα σημειώσω ότι το σημείο εκτροχιασμού παραμένει εκτός παραδοσιακής συνειδήσεως, πράγμα που απαξιώνει την τόσο χρήσιμη για τη σημερινή κρίση ελληνική εμπειρία. Είναι πολύ χρήσιμη η ελληνική εμπειρία, ακριβώς γιατί εμπεριέχει τη γνώση ότι το άτομο μπορεί να αναγεννηθεί από την τέφρα του. Να γίνει Πρόσωπο. Όχι στο επίπεδο της φαντασιακής «εσχατολογικής» σχέσης του με τον Θεό, αλλά στο εδώ και τώρα των κοινωνικών σχέσεων.

Πλην της αρχαίας ελληνικής και της νεώτερης δυτικής, που είναι παραδόσεις εξατομίκευσης, όλες οι άλλες είναι κολεκτιβιστικές. Μένει να δούμε τη διαφορά της νεώτερης δυτικής παράδοσης, από την αντίστοιχη ελληνική: Και οι δύο φτιάχνουν άτομο, πράγμα που τις καταχωρεί στην ίδια οικογένεια. Αλλά ο τύπος ατόμου που φτιάχνουν είναι πολύ διαφορετικός. Ως προς το ελληνικό άτομο έχουμε τρεις θεμελιώδεις διαφορές που αξίζει να τις αναφέρουμε: Η πρώτη είναι ότι ενώ το ελληνικό άτομο είναι κοσμοκεντρικό το δυτικό είναι ιστορικιστικό. Το ελληνικό άτομο καλείται να συντονιστεί με το ιδανικό, το οποίο όμως βρίσκεται έξω του, στον φυσικό κόσμο (ως Αρμονία). Το δυτικό άτομο βλέπει μεν το ιδανικό έξω από την παροντική παρουσία του, αλλά το τοποθετεί στον ιστορικό μέλλοντα. Το νέο είναι εδώ αυταξία και το παραδοσιακό απαξία. Αληθές, καλό και ωραίο, είναι αυτό που θα έρθει. Όχι αυτό που υπήρξε κάποτε, ή βρίσκεται έξω από την ιστορία. Γι’ αυτό και το ορθό όνομα της νεότερης δυτικής παράδοσης είναι Νεωτερικότητα. Η δεύτερη διαφορά βρίσκεται στην αντίληψη των δύο τύπων ατόμου για τη σχέση ελευθερίας-δικαιοσύνης. Σε αντίθεση με το ελληνικό άτομο, το νεωτερικό δεν ενδιαφέρεται για τη δικαιοσύνη, γιατί πιστεύει ότι η δικαιοσύνη, το συλλογικό συμφέρον, απορρέει αυτόματα από την ελεύθερη σύγκρουση των ιδιοτελών ατομικών επιδιώξεων. Η τρίτη διαφορά βρίσκεται στον τρόπο θεώρησης των ανθρωπίνων σχέσεων. Ενώ το ελληνικό άτομο θέτει σε προτεραιότητα την αμεσότητα των σχέσεων, και θέλει την κοινότητα κοινωνία προσώπων, το νεωτερικό άτομο επιζητεί την απο-προσωποποίηση των σχέσεων και την οικοδόμηση της κοινότητας στη βάση απρόσωπων συστημάτων.

Το νεωτερικό άτομο καταρρέει και στη θέση του μπαίνει ο αυτοματισμένος άνθρωπος. Τον χαρακτήρα της νεωτερικής κρίσης έχει επομένως νόημα να τον αναλύσουμε όχι σε αντιδιαστολή με τις κολεκτιβιστικές παραδόσεις, οι οποίες αρνούνται την ατομική ελευθερία, αλλά σε αντιδιαστολή με την ελληνική εξατομίκευση, Δηλαδή σε σχέση: α) με την οξεία διαστολή φύσης και ιστορίας, β) την αντίθεση ελευθερίας-δικαιοσύνης και γ) τη διαστολή εμπρόσωπων σχέσεων και απρόσωπων συστημάτων. Κι αυτά όχι για να «γυρίσουμε» στην ελληνική αρχαιότητα, αλλά για να στοιχειοθετήσουμε μια μετα-νεωτερική πρόταση. Σ’ αυτή τη βάση μπορούμε να αξιοποιήσουμε και την ελληνική χριστιανική παράδοση, τον ιστορικό καρπό της συνάντησης Ελληνισμού και χριστιανισμού. Κι αυτό γιατί, η παράδοση αυτή, ενσάρκωσε την ιστορική διέξοδο του ελληνικού ατόμου από την ανάλογη κρίση της αρχαίας εξατομίκευσης. Το Πρόσωπο λειτούργησε στην ιστορία ως πρόταση για το ξεπέρασμα της κρίσης του ελληνικού ατόμου. Το ερώτημα είναι αν μπορεί να χρησιμεύσει και ως πρόταση για την υπέρβαση της κρίσης του νεωτερικού ατόμου. Αν το Πρόσωπο αντιστοιχεί σε μια ανθρωπολογική βαθμίδα στην οποία μπορεί να εξελιχθεί το άτομο, τότε ίσως αποτελεί την απάντηση. Μόνο μετανεωτερικές (μετα-κολεκτιβιστικές και συγχρόνως μετα-ατομικές) πολιτικές λύσεις θα μπορούσαν να σπάσουν το ανθρωπολογικό αδιέξοδο. Και ότι αν δεν βρεθούν, θα υπάρξει, κατ’ ανάγκην, κατολίσθηση σε έναν νέο κολεκτιβισμό τεχνοφασιστικού τύπου, ενώπιον του οποίου οι δεσποτισμοί του παρελθόντος θα φαντάζουν παιδικές χαρές… Το περίγραμμα του προβλήματος είναι η πόλωση κολεκτιβισμού-ατομοκεντρισμού, όπου ο δεύτερος εμφανίζεται ως διέξοδος από την κρίση του πρώτου και τανάπαλιν. Ο αρχαίος ελληνικός ανθρωπολογικός τύπος ήταν Άτομο, πέρασε την κρίση της εξατομίκευσης και μέσω του χριστιανισμού βρήκε ανθρωπολογική διέξοδο σε έναν όντως μετα-κολεκτιβιστικό και μετα-ατομικό τύπο, το ελληνορθόδοξο Πρόσωπο, το οποίο και ενσαρκώθηκε στο εσωτερικό του βυζαντινού πολιτισμού, όχι μόνο ως ιδανικό αλλά και σε κάποιο σημαντικό βαθμό ως καθημερινότητα στη ζωή των Κοινών. Όταν παρουσιάστηκε η θεωρία αυτή ήταν βέβαια «καμένη από χέρι», γιατί το διανοητικό περιβάλλον μέσα στο οποίο διατυπώθηκε, ήταν και παραμένει απολύτως εχθρικό προς κάθε μετανεωτερική αναζήτηση, στην οποία θα είχε θέση η ελληνική ανθρωπολογική εμπειρία. Δεν εννοώ τις αναμφισβήτητες γνωσιολογικές δυσκολίες, που έχουν σχέση με τις διαφορές Δούλου-Ατόμου-Προσώπου, όπως και μεταξύ ελληνικού και νεωτερικού Ατόμου, ή μεταξύ του προνεωτερικού και του ενδεχόμενου μετανεωτερικού Προσώπου -η αποσαφήνιση των οποίων δεν είναι και τόσο ανυπέρβλητη, όσο εκ πρώτης όψεως φαίνεται-. Εννοώ βαθιές ψυχικές εμμονές. Η Νεωτερικότητα είναι αποτέλεσμα όχι συνέχειας αλλά ρήξης με την ανθρωπολογική παραγματικότητα της ελληνικής οικουμένης. Οι νορδικοί λαοί κατά την μετάβασή τους από τον κολεκτιβισμό στην εξατομίκευση ανέπτυξαν μια μορφή ατομικότητας διαμετρικά αντίθετου εξελικτικού προσανατολισμού από εκείνου της ελληνικής. (Συλλογικώς απρόσωπη – συστημικά διαμεσολαβημένη.) Κατά την Ορθόδοξη παράδοση ο άνθρωπος είναι σχέση ελευθερίας-αγάπης με τον προσωπικό Θεό και με τα άλλα πρόσωπα. «Σχεσιακή», αν και αναξιοποίητη από τον ίδιο, είναι και η θέση του Μαρξ στα Χειρόγραφα του 1844: “ο άνθρωπος είναι δυναμικό ενεργούμενων σχέσεων -με τους άλλους και τη φύση.” Το σημείο αυτό αποτελεί ρήγμα στο σύνολο της νεωτερικής φιλοσοφικής σκέψης. Και μπορεί, σε συνδυασμό με τα δεδομένα της κβαντικής φυσικής (ταυτότητα ατόμου και κύματος, υποκειμένου-αντικειμένου, είναι και γίγνεσθαι κ.λπ.), να οδηγήσει στο ζητούμενο μετανεωτερικό ανθρωπολογικό παράδειγμα. Ο νεωτερικός ανθρωπολογικός τύπος βαδίζει προς τη δύση του. Αυτό που εξουδετερώνει τον άνθρωπο, ως υποκείμενο του σύγχρονου πολιτισμού, είναι, πρωτίστως, ο τρόπος που αντιλαμβάνεται τον εαυτό του και ιεραρχεί τις ανάγκες του. Πιστεύει ότι δεν έχει κανένα νόημα να προσπαθεί να διαστέλλεται από τις ανάγκες του. Ότι είναι εντελώς μάταιο και ανόητο. Σ’ αυτήν ακριβώς την παραδοχή, ότι ο ορίζοντας του ανθρώπου είναι οι ανάγκες του, θεμελιώνεται ο σύγχρονος πολιτισμός. Το «άτομο» (άτμητο) γίνεται κομμάτια και τα κομμάτια του απορροφώνται από γιγάντιους απρόσωπους μηχανισμούς/συστήματα. Η ουσία του προβλήματος βρίσκεται στο γεγονός ότι το υποκείμενο της νεωτερικότητας μετασχηματίζεται στο αντίθετό του: από άτομο γίνεται μάζα. Κι από μάζα αδρανές υλικό. Από υποκείμενο αντικείμενο. Το φαινόμενο της καταστροφής του ατομοκρατικού υποκειμένου έχει μια διάσταση αντικειμενική. Δηλαδή είναι κάτι που συμβαίνει με τρόπο αυτόματο. Προκύπτει από την ίδια τη λειτουργία των κοινωνικών μηχανισμών. Συγχρόνως έχει και μια διάσταση υποκειμενική. Συγκεκριμένες πνευματικές δυνάμεις προωθούν την απροσωπία και την αντικειμενοποίηση, κι αυτές κατέχουν το προβάδισμα. Αντίθετα οι δυνάμεις που προσπάθησαν να σώσουν το νεωτερικό άτομο έχουν αποτύχει. Υποχρεωτική διέξοδος δεν υπάρχει. Οι κρίσεις δεν είναι ποτέ αυτοϊάσιμες. Ιδιαίτερα όταν αγγίζουν τα θεμέλια του πολιτισμού. Το ξεπέρασμά τους προϋποθέτει α) βαθειά ρήγματα στην ταύτιση του υποκειμένου με τις ανάγκες του και β) συνειδητή αναθεώρηση του συστήματος ιεράρχησης των αναγκών. Η απο-ταύτιση, η αυτο-υπέρβαση, είναι αυτό που λείπει για να βρεθεί διέξοδος. Αν εξακολουθήσει να είναι απολύτως κυρίαρχη η μηδενιστική νοηματοδότηση της αυθυπερβατικής δυνατότητας του ανθρώπου, τότε δεν έχουμε καμιά ελπίδα. Ο πλανήτης θα πνιγεί στο σκουπίδι, τη βία και την αθλιότητα, για να απολαμβάνουν ορισμένοι τη νοσηρή ηδονή της δύναμης. Η διέξοδος προαπαιτεί μια θετική νοηματοδότηση της αυθυπερβατικής διάστασης του ανθρώπου.

ζ. Κοινωνική πραγματικότητα: ένα κατασκεύασμα

1. Οι πράξεις των κοινωνικών υποκειμένων απέναντι στην πραγματικότητα που τα περιβάλλει εξαρτώνται από τα νοήματα με τα οποία τα υποκείμενα τα επενδύουν. 2. Αυτά τα νοήματα αποτελούν προϊόντα της κοινωνικής διαντίδρασης στην ανθρώπινη κοινωνία. 3. Η τροποποίηση και η διαχείριση των εν λόγω υποκειμενικών νοημάτων συντελούνται μέσω μιας ερμηνευτικής διαδικασίας στην οποία το κάθε άτομο προσφεύγει ανάλογα με τα ερεθίσματα που δέχεται. .Η δυσπιστία για υπερατομικές θεωρήσεις όπως πχ η κοινωνική δομή, οι θεσμοί κτλ. είναι κοινά σημεία, στη σημασία που τους αποδίδει το υποκείμενο με τη δράση του. Η αναζήτηση του νοήματος και η σημασία που αποδίδεται ή αναδύεται μέσα από την κοινωνική αλληλεπίδραση, αξιώνει για μία και μοναδική αλήθεια ή μία δεδομένη μέθοδο αποκάλυψης ή ανακάλυψης της αλήθειας. Η συνεχής αλληλεπίδραση των ανθρώπων (κοινωνικών υποκειμένων) μεταξύ τους παράγει και αναπαράγει τα κοινωνικά φαινόμενα. Η αλληλόδραση γίνεται δυνατή μέσα από διάφορους συμβολικούς τρόπους επικοινωνίας και οι άνθρωποι δομούν τις κοινωνικές τους σχέσεις μέσα από την ερμηνεία και την κατανόηση των πράξεων, των συμπεριφορών και των δράσεων των άλλων.

«Πρώτον τα άτομα είναι ταυτόχρονα φορείς και δέκτες μιας συνεχούς σημασιολογικής ανάλυσης. Δεύτερον, η ανάλυση εδράζεται πάνω σε μια δυναμική αλληλο-επιρροή των ατόμων. Τρίτον, η επιρροή αυτή ασκείται μέσα από επινοούμενα πλαίσια νοηματικής οριοθέτησης. Τέταρτον, διαμορφώνεται με αυτόν τον τρόπο προοπτική θεώρησης των πλαισίων και οτιδήποτε συμβαίνει εντός αυτών. Πέμπτον, η προοπτική «σκηνοθετεί» την εκάστοτε κατάσταση στην οποία βρίσκονται τα υποκείμενα των αλληλοδράσεων. Έκτον, από τον ορισμό της συγκεκριμενοποιημένης κοινωνικής πραγματικότητας προσδιορίζονται οι διαδικασίες και καθοδηγούνται οι δραστηριότητες. Έβδομον, ο ρυθμός, το επίπεδο, και η συνθετότητα των αλληλοδράσεων διαπλάθει την οργανωτική έκφραση των συλλογικών βιωμάτων. Όγδοον, οι οργανωτικές μορφοποιήσεις επενδύονται σε συμβολικές κωδικοποιήσεις. Ένατον, τα σύμβολα με όλες τις ιδιαίτερες κατηγορίες τους υπόκεινται σε διαρκή ερμηνευτική. Δέκατον, τα άτομα ως έσχατο σημείο αναφοράς, είναι το επίκεντρο αυτής της σημασιολογικής πανδαισίας που καθιστά εφικτό τον κόσμο των ανθρώπων.»

Απαραίτητη η διάκριση μεταξύ εμφάνισης-φαινομένου (appearance) και ουσίας-νοήματος (essence). Πρωτίστως ενδιαφέρον για την φύση ή το νόημα των πραγμάτων, των κοινωνικών φαινομένων ή της κοινωνικής δράσης. Κεντρική σημασία αποδίδεται στον ρόλο της ανθρώπινης συνείδησης για το σχηματισμό και την αναπαραγωγή των ανθρώπινων και των κοινωνικών φαινομένων. Ο εξωτερικός και ο κοινωνικός κόσμος έχει νόημα και αποκτά σημασία μόνο μέσα από την συνείδηση που διαμορφώνεται για αυτόν. Ο εξωτερικός κόσμος λοιπόν προσλαμβάνεται ως μια σειρά από «φαινόμενα» ανάλογα με τις νοηματικές διεργασίες της συνείδησης και όχι ως αντικειμενική πραγματικότητα με την καθοδήγηση μιας «ορθής» μεθόδου. Έτσι η κοινωνική πραγματικότητα προσδιορίζεται και κατασκευάζεται από την δράση των κοινωνικών υποκειμένων στην βάση της «διυποκειμενικότητας».

η. Επιστήμη και Τεχνολογία : υπό τον απόλυτο έλεγχο της ολιγαρχίας

Το σχέδιο Mανχάταν, ως υπόδειγμα, μετασχημάτισε οριστικά και αμετάκλητα τόσο τους όρους διεξαγωγής της επιστημονικής έρευνας όσο και τα αντικείμενά της, τις εφαρμογές καθώς και τις αντίστοιχες χρήσεις της. .Έως τις αρχές του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου οι επιστήμονες -ιδιαιτέρως των θετικών επιστημών- διατείνονταν ότι εργάζονταν ανιδιοτελώς για την αναζήτηση της γνώσης σε ένα ακαδημαϊκό περιβάλλον το οποίο διατηρούσε -εν μέρει- την αυτοτέλειά του τόσο από το κράτος όσο και από την κοινωνία. Το πανεπιστήμιο ως θεσμός ήταν ο προνομιακός χώρος διεξαγωγής της βασικής έρευνας, της προσανατολισμένης στην παραγωγή νέας γνώσης, ανεξάρτητα από τον βαθμό ενδεχόμενων πρακτικών εφαρμογών της. Υπό αυτό το πρίσμα, τότε, οι έξωθεν πιέσεις, οι έλεγχοι και οι καταπιέσεις ήταν μάλλον περιορισμένα. . Αντιθέτως, μετά το μακάβριο γεγονός της Χιροσίμα, τα πράγματα άλλαξαν δραστικά. Οι ισχυροί κατάλαβαν ότι η επιστημονική έρευνα μπορεί να προσανατολιστεί κατάλληλα και να παραγάγει ασυναγώνιστα όπλα. Γι’ αυτό τον λόγο η έρευνα υποστηρίζεται έκτοτε με τεράστια κονδύλια. Έτσι, η επιστήμη απώλεσε οριστικά την αθωότητά της και είναι πλέον δέσμια των εκάστοτε πολιτικών σκοπιμοτήτων.

Πρωτοφανή μέσα τίθενται στη διάθεση των επιστημόνων, ενώ στήθηκαν υπερσύγχρονα εργαστήρια, εφοδιασμένα με απίστευτο πλούτο οργάνων. Το τίμημα βεβαίως είναι ότι πλέον κατά μεγάλο μέρος η επιστήμη ετεροκαθορίζεται. Τι πάει να πει αυτό; Απλώς ότι η επιστήμη δεν αναπτύσσεται με γνώμονα τα γνωστικά αντικείμενα που η ίδια η επιστημονική κοινότητα έχει προκρίνει ως μείζονα, αλλά με βάση τα συμφέροντα και τις προτεραιότητες που της θέτουν οι χρηματοδότες και οι «επόπτες» της. Ποιοι είναι αυτοί; α) Το κράτος, η κρατική εξουσία, ως φορέας άσκησης οικονομικής πολιτικής. β) Η πολεμική βιομηχανία με τους παχυλούς μισθούς των στελεχών της και τις πλούσιες χρηματοδοτήσεις της έρευνας. γ) Οι μεγάλες επιχειρήσεις που προσδοκούν αύξηση των κερδών τους. Έτσι, οι νέοι πυλώνες που καθοδηγούν την έρευνα είναι η ανάπτυξη, η παραγωγικότητα και οι πρακτικές εφαρμογές. Γι’ αυτό μεγάλες εταιρείες, αλλά και ο στρατός, δημιουργούν τα δικά τους εργαστήρια γνώσης, που ανταγωνίζονται τα πανεπιστήμια και πολλές φορές απορροφούν το πανεπιστημιακό δυναμικό προσφέροντάς του πολλαπλάσιους μισθούς και πολλές οικονομικές διευκολύνσεις, όπως ακριβά αυτοκίνητα, τεράστιες κατοικίες, προσωπική φύλαξη κ.ά.

Η επιστημονική κοινότητα γιγαντώθηκε. Μπορεί να απέκτησε τεράστιους πόρους, ταυτόχρονα όμως απώλεσε μεγάλο μέρος της αυτοτέλειάς της. Μετατράπηκε σε παραγωγική και πολεμική μηχανή. Στο βιβλίο του Επιβιώνοντας της επιστήμης (2003) ο Ζαν-Ζακ Σαλομόν μελετώντας διάφορα πεδία και κυρίως εκείνα που γνωρίζουν τη μεγαλύτερη άνθηση, όπως η Πληροφορική και η Γενετική, εξετάζει κριτικά τις κοινωνικές συνέπειες, υπαινίσσεται, μια έντονη ανησυχία για το μέλλον του πλανήτη μας, για κινδύνους που σχετίζονται με τα οικολογικά προβλήματα, τα οποία η επιστήμη καλείται να αντιμετωπίσει, αλλά κατά κάποιον τρόπο η ίδια δημιούργησε, ή αλόγιστα η ίδια οξύνει σε ένα πλαίσιο αβεβαιότητας και μη αναστρεψιμότητας. Παράλληλα αναλύει τον κίνδυνο η επιστήμη να στραφεί εναντίον των ίδιων των αξιών στις οποίες θεμελιώθηκε με βάση τις αρχές του Διαφωτισμού. Στην εποχή μας, επιστήμη και τεχνολογία οδεύουν «βίους παράλληλους» και αναπτύσσονται σε ένα υπεργιγαντωμένο κοινωνικό και οικονομικό περιβάλλον, που οι ίδιες κατά κάποιον τρόπο διαμόρφωσαν και το οποίο έκτοτε τις αλληλοχαρακτηρίζει.

Κατά καιρούς έχει επιχειρηθεί να εξηγηθούν οι σχέσεις μεταξύ δύο διαφορετικών ομάδων. Αναφέρονται τρεις τρόποι, κατά τους οποίους οι εθνοτικές ομάδες εντάσσονται σε πολυεθνικές κοινωνίες:
α) τα μέλη της ομάδας να αφομοιώνονται (Assimilation) από το ισχύον πολιτισμικό περιβάλλον,
β) τα μέλη της ομάδας να ακολουθήσουν μία «μέση λύση» και να διατηρήσουν, κάποια μειονοτικά χαρακτηριστικά αλλά η συμπεριφορά τους να καθορίζεται από το ισχύον πολιτισμικό περιβάλλον και
γ) τα μέλη της ομάδας να εμμείνουν στη μειονοτική τους ταυτότητα και να προτείνουν τρόπους συνύπαρξης με το ισχύον πολιτισμικό περιβάλλον. (E. J. Hobsbawm, 1994:221 – 222)

Ο καθηγητής κ. Χαραλαμπάκης στο άρθρο του «Διαπολιτισμική επικοινωνία και γλωσσικά στερεότυπα» αναφέρει τρείς ρυθμιστικές προϋποθέσεις που καθορίζουν την ένταξη των εθνοτικών ομάδων στο ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον:
α) την αμοιβαιότητα στη διεκδίκηση δικαιωμάτων (egalitarian reciprocity),
β) τον οικειοθελή αυτό-καθορισμό (voluntary self-identification) και
γ) την ελευθερία εξόδου και παραμονής στην ομάδα (freedom of exit and association)
(«Διαπολιτισμική επικοινωνία και γλωσσικά στερεότυπα » , από τα πρακτικά ημερίδας προς τιμήν του Παναγιώτη Κοντού, Αθήνα 3 Νοεμβρίου 2003, Γλωσσολογία, 15, 2003 [2004] 129 – 173, σελ.11)

Οι κοινωνίες των πολιτών είναι οτιδήποτε άλλο από αυτό που η συντριπτική πλειοψηφία των μελών τους πιστεύουν ότι είναι. Αβερράνδος

.