Σε κάθε ένα από εμάς, με την πάροδο του χρόνου και κάτω από την επίδραση των εμπειριών που προέρχονται από το κοινωνικό περιβάλλον, αναπτύσσεται ένα σύστημα σταθερών διαθέσεων, τάσεων, πεποιθήσεων, επιθυμιών, αξιών και σχημάτων προσαρμογής, που χαρακτηρίζουν το συγκεκριμένο άτομο και του δίνουν τη μοναδικότητα του.
Το διακριτό αυτό όλο, που αποτελείται από σχετικά μόνιμες τάσεις και σχήματα συμπεριφοράς ενός ατόμου, το ονομάζουμε προσωπικότητα.
Το νευρικό σύστημα του ανθρώπου έχει την ικανότητα να καταγράφει, αποθηκεύει και συνθέτει τις εμπειρίες του ατόμου, έτσι ώστε να παράγονται τα πιο αποτελεσματικά για την προσαρμογή σχήματα συμπεριφοράς.
Ελάχιστα σχήματα συμπεριφοράς έχουν ήδη αναπτυχθεί στη γέννηση. Τα περισσότερα αναπτύσσονται προοδευτικά ως αποτέλεσμα της βιοψυχολογικής ωρίμανσης του ατόμου, που ακολουθεί ορισμένα στάδια ή φάσεις. Τα στάδια αυτά είναι: η προσχολική ηλικία, η λανθάνουσα περίοδος, η εφηβεία, η ώριμη ηλικία και τα γηρατειά.
Πολύπλοκοι γενετικοί, περιβαλλοντικοί, κοινωνικοί και συναισθηματικοί παράγοντες, που λειτουργούν σ’ όλα τα στάδια, καθορίζουν κατά πόσο η ανάπτυξη της προσωπικότητας θα είναι αρμονική και φυσιολογική ή θα παρουσιάσει παρεκκλίσεις και διαταραχές.
Οπωσδήποτε δεχόμαστε ότι γενετικοί παράγοντες που επιδρούν μέσα από βιοχημικούς, ορμονικούς κ.ά. μηχανισμούς δημιουργούν βιολογικές προδιαθέσεις για τα ιδιοσυγκρασιακά στοιχεία της αναπτυσσόμενης προσωπικότητας. Ενώ, όμως, ακραίες διαταραχές του αυτόνομου, κεντρικού νευρικού και του ενδοκρινικού συστήματος μπορούν να συνδεθούν με χαρακτηριστικά της προσωπικότητας, φαίνεται να υπάρχει μικρή μόνο σχέση ανάμεσα στη λειτουργία των συστημάτων αυτών και τα μόνιμα χαρακτηριστικά της φυσιολογικής προσωπικότητας.
Αν το ασυνείδητο κρύβει τα παθολογικά ένστικτα και τις παθολογικές ορμές, όπως αναφέρει ο Φρόιντ τότε καλώς η κοινωνία ασκεί καταστολή και τότε καλώς μιλάμε για αυταρχική αγωγή. Αν όμως το κακό στον άνθρωπο προέρχεται λόγω της αναχαίτισης του ευγενικού πυρήνα της ψυχής, τότε χρειάζεται να βρεθούν εκείνες οι κοινωνικές σχέσεις οι οποίες μέσα από μια αντιαυταρχική και ανθρωπιστική ηθική θα οδηγήσουν ξανά σε επαφή τον άνθρωπο με τον πιο ευγενικό πυρήνα της ψυχής του.
1. Τα επίπεδα του ψυχισμού κατά τον Φρόιντ
Κατά τον Φρόιντ η προσωπικότητα του ανθρώπου αποτελείται από τρία επίπεδα .
Το πρώτο επίπεδο είναι το ασυνείδητο ή «αυτό». Εδώ εδράζονται όλες οι ενορμήσεις και τα ένστικτα του ανθρώπου ,όπως και οι πληροφορίες που έχει αφομοιώσει και αποθηκεύσει στη διάρκεια της ζωής του συνειδητά ή ασυνείδητα από το περιβάλλον του. Ακόμη εδώ εδράζονται οι ικανότητες και οι δυνατότητες του, γνωστές ή άγνωστες στο επίπεδο της συνείδησης του ανθρώπου. Το ασυνείδητο ελέγχει εξαιρετικά πολύπλοκες λειτουργίες, υπεύθυνες για τη ζωή που ελέγχονται χωρίς τη θέληση μας, ακούσια.
Σε ένα δεύτερο επίπεδο στον ανθρώπινο ψυχισμό υπάρχει το Υπερεγώ. Το «Υπερεγώ» είναι η έδρα των εξωτερικών απαγορεύσεων που έχει ο άνθρωπος εσωτερικεύσει από την παιδική του ηλικία και έχουν επιβληθεί σε αυτόν από τον πολιτισμό του και το περιβάλλον που ζει. Το «Υπερεγώ» ασκεί πίεση στο ασυνείδητο «αυτό» καθώς θέτει τα όρια μέσα στα οποία κοινωνικά μπορεί να εξωτερικευτούν, με θεμιτό τρόπο, οι ασυνείδητες επιθυμίες.
Το άτομο εσωτερικεύσει τις εξωτερικές απαγορεύσεις και ενισχύει το Υπερεγώ, καθώς από ένα στάδιο της παιδικής ηλικίας και εξής θεωρεί σαν φυσιολογικές τις εξωτερικές απαγορεύσεις και τις προασπίζει κιόλας, προκειμένου να γίνει αποδεκτός στον κοινωνικό περιβάλλον του, αλλά και στον ίδιο τον εαυτό του.
Ανάμεσα στα δύο αυτά επίπεδα, σύμφωνα με τον Φρόιντ, υπάρχει και ένα τρίτο επίπεδο, που είναι το «Εγώ». Το «Εγώ» προσπαθεί να ισορροπήσει τις πιέσεις που δέχεται από τις επιθυμίες και τις ορμές του ασυνειδήτου, αλλά και τις πιέσεις τις εξωτερικής πραγματικότητας μέσω των “πρέπει” που εσωτερικεύονται στη διαδικασία της κοινωνικοποίησης.
Αν το «Εγώ» κατορθώνει αυτήν την ισορροπία ανάμεσα στο «θέλω» και το «πρέπει» το άτομο είναι υγιές και έχει ισχυρή αυτοεκτίμηση.
Αν κυριαρχούν οι ορμές και οι επιθυμίες, ενάντια στα κοινωνικά πρέπει, γίνεται ασυμβίβαστο με τους άλλους, καθώς το άτομο δεν μπορεί να δεχτεί συμβιβασμούς στα πλαίσια της κοινωνίας που ζει.
Αν τα κοινωνικά «πρέπει» εσωτερικεύονται υπέρμετρα ενισχύουν το Υπερεγώ και ασκείται τρομερή πίεση στο ασυνείδητο που ωθούν το άτομο να είναι καταπιεσμένο, με μειωμένη αυτοεκτίμηση. Τα θέλω και οι επιθυμίες στην περίπτωση αυτή καταπιέζονται από το πρέπει και το άτομο κινείται στα πλαίσια επιταγών και κανόνων, γίνεται θεματοφύλακας τους, αλλά οι κανόνες αυτοί τον καταπιέζουν. Ο Φρόιντ ανέφερε ότι η πρώιμη παιδική ηλικία είναι η πιο βασική περίοδος για την εδραίωση των ισορροπιών ανάμεσα στο «αυτό», το «Εγώ» και το «Υπερεγώ»
Προεκτείνοντας την άποψη αυτή σε επίπεδο κοινωνίας ο Φρόιντ ανέφερε ότι είναι μοιραία η καταπίεση του ασυνειδήτου και του «αυτό» από το «Υπερεγώ» σε κάθε κοινωνικό σχηματισμό, γιατί κάθε κοινωνία θεσπίζει κανόνες συμπεριφοράς που επιδιώκει να μεταφέρει στα μέλη της. Το ρόλο του «Υπερεγώ» στην κοινωνία των αποτελούν τα δικαστήρια, οι νόμοι, η αστυνομία, το κράτος. Κατά τον Φρόιντ είναι δικαιολογημένη η ύπαρξη του κράτους γιατί οι ορμές του ανθρώπου είναι παθολογικές και αν αφεθούν να δράσουν ανεξέλεγκτα οδηγούν στην αποκτήνωση. Ο Φρόιντ έδειξε παθολογικές ορμές που προκύπτουν από τον οιδιπόδειο σύμπλεγμα, το ένστικτο του θανάτου, την παγίδευση σε στάδια της παιδικής συναισθηματικής ανάπτυξης και άλλες, τις παθολογικές ορμές τις παρατήρησε κλινικά σε ασθενείς αλλά και σε «υγιείς». Κατά τον Φρόιντ η παθολογία των νευρώσεων προέρχεται από την παράταση και την παραμονή του ανθρώπου σε στάδια της παιδικής συναισθηματικής ανάπτυξης. Ουσιαστικά δηλαδή, η ισορροπία που προαναφέρθηκε ανάμεσα στα τρία επίπεδα (το εγώ, το αυτό, το υπερεγώ) δομείται με ιδιαίτερο τρόπο σε κάθε στάδιο της κοινωνικοποίησης του ανθρώπου από την παιδική ηλικία, μέχρι την ενηλικίωση.
2. Η έμφυτη ανάγκη για διαστολή
Ο Ράιχ διαφώνησε με την παραπάνω άποψη του Φρόιντ. Σύμφωνα με το Ράιχ κάθε ζωντανός οργανισμός παρουσιάζει μια έμφυτη ανάγκη διαστολής της ενέργειας του προς τον κόσμο λόγω της ανάγκης της ζωής μέσα του να επεκταθεί από τον εαυτό του προς το περιβάλλον. Δηλαδή η τάση για ελευθερία είναι έμφυτη σε κάθε οργανισμό, όπως έμφυτη είναι η ανάγκη ενός φυτού να μεγαλώσει, παρά τις αντίξοες συνθήκες του εδάφους. Ένα άλλο παράδειγμα αυτής της έμφυτης τάσης για διαστολή από τον εαυτό προς τον κόσμο παρουσιάζεται στους μικροοργανισμούς , όπως στην αμοιβάδα η οποία εκτείνει ψευδοπόδια προς το περιβάλλον μετατρέποντας μέρος του ενδοπλάσματος σε εξώπλασμα και με τον τρόπο αυτό κινείται και συλλαμβάνει την τροφή της. Η παρουσία της τροφής της στο περιβάλλον είναι ευχάριστο κίνητρο για δράση. Αν ρίξει κάποιος τοξικές ουσίες στο περιβάλλον της η αμοιβάδα μαζεύεται και δεν εκτείνει ψευδοπόδια για αρκετό χρόνο, ακόμη και αν βρίσκεται η τροφή δίπλα της. Ακριβώς το ίδιο φαινόμενο παρουσιάζεται και στον άνθρωπο.
Το βρέφος θέλει να επεκταθεί από τον εαυτό προς το περιβάλλον του και για να το πετύχει αυτό αρχικά η φύση το έχει προικίσει με αντανακλαστικά τα οποία λειτουργούν στο απλό πρότυπο ερέθισμα -αντίδραση. Τα αντανακλαστικά είναι η βάση του στασικού ελέγχου γιατί όλες οι κινήσεις του σώματος πριν γίνουν εκούσιες είχαν πραγματοποιηθεί αντανακλαστικά. Το παιδί ασκούσε τυχαία τα αντανακλαστικά του μέχρι που κάποια στιγμή δέχτηκε ένα ευχάριστο ερέθισμα. Για παράδειγμα, εκεί που έκανε έκταση στο χέρι αντανακλαστικά άγγιξε ένα παιχνίδι που το σύλλαβε και του προκάλεσε εντύπωση. Η εμπειρία αυτή έγινε κίνητρο για το παιδί για να επαναλάβει ξανά την αντανακλαστική αντίδραση προκειμένου να αποκτήσει και πάλι επαφή με το ευχάριστο ερέθισμα.
Ενώ όμως το ευχάριστο ερέθισμα προκαλεί την ανάγκη για διαστολή και κίνηση από τον εαυτό προς στον κόσμο το αντίθετο κάνει το δυσάρεστο ερέθισμα. Ο Ράιχ κάνει λόγω για τις δύο κορυφαίες τάσεις κάθε οργανισμού.
Η τάση για διαστολή στον άνθρωπο, την συσχετίζει με την σεξουαλικότητα και την τάση επέκτασης της ενέργειας από το κέντρο του σώματος προς την περιφέρεια και από τον εαυτό προς τον κόσμο. Στην φάση αυτή έχουμε διέγερση του παρασυμπαθητικού και τα συμπτώματα ηδονής που παρουσιάζονται στο σώμα οδηγούν σε έκκριση συγκεκριμένων ορμονών από τους ενδοκρινείς αδένες. Δηλαδή το σύστημα συναίσθημα ευφορίας, με την ορμονική ισορροπία, το αυτόνομο νευρικό σύστημα είναι μετατοπισμένο σε μια κατεύθυνση που δίνει το συναίσθημα της έκστασης. Το συναίσθημα αυτό το νιώθει το παιδί όταν θηλάζει, ο ζωγράφος όταν ζωγραφίζει, ο εργάτης όταν φτιάχνει κάτι όμορφο, ο καλλιτέχνης όταν δημιουργεί, ο ερωτευμένος όταν αγαπάει, ο άνθρωπος που κάνει έρωτα την στιγμή του οργασμού, αν είναι ελεύθερος ενεργειακά και ευχαριστιέται σε ψυχοσωματικό συντονισμό με τον σύντροφο του. Δηλαδή είναι ένα συναίσθημα που εκδηλώνεται στην βαθειά επαφή του ανθρώπου με τον εαυτό του και τον κόσμο και ιδιαίτερα εκδηλώνεται στην βαθειά ψυχοσωματική επαφή, στην αγάπη και στην δημιουργία που προκαλεί ευχαρίστηση.
Η συστολή λόγω δυσάρεστου ερεθίσματος προκαλεί αντίθετα αποτελέσματα. Η ενέργεια ρέει από την περιφέρεια προς το κέντρο, με αποτέλεσμα τα γενετικά όργανα να μην αιματώνονται επαρκώς σε συνθήκες έκστασης και να δημιουργούνται προβλήματα στον οργασμό, όπως έλλειψη κολπικού οργασμού στις γυναίκες, πρόωρη εκσπερμάτιση στους άντρες, υπερδιέγερση, άγχος, αδυναμία χαλάρωσης μετά τον οργασμό. Έχουμε ως συναίσθημα άγχος, το αυτόνομο παρουσιάζει μόνιμη συμπαθητική διέγερση, οι ορμόνες παρουσιάζουν έκκριση αδρεναλίνης από τα επινεφρίδια και κατεχολαμίνες, ενώ αλλάζουν και οι ισορροπίες των ηλεκτρολυτών καλίου και ασβεστίου στο αίμα. Ο Ράιχ παρατήρησε ότι αλλάζει και η κίνηση των ερυθρών αιμοσφαιρίων σε δείγμα αίματος και πρότεινε τεστ ελέγχου της ζωτικότητας του οργανισμού από την κίνηση των ερυθρών αιμοσφαιρίων.
3. Η θωράκιση
Σε ασθενείς με χρόνια συμπαθητική διέγερση και συστολή εμφανίζεται αρνητική ικανότητα για άντληση ευχαρίστησης και ηδονής, ακόμη και αν υπάρχει το εξωτερικό ερέθισμα, καθώς περιορίζονται τα όρια κίνησης διαστολής και συστολής του σώματος αλλά και των συναισθημάτων, και της νόησης. Ο περιορισμός αυτός παγιδεύει τα συναισθήματα και τα αποξηραίνει, δυσκολεύεται ο άνθρωπος να αγαπήσει, δυσκολεύεται να χαρεί από οτιδήποτε ευχάριστο συμβαίνει γύρω του, βλέπει μόνο την αρνητική εικόνα και κάνει αρνητικές σκέψεις, μπορεί να έχει διαταραχές στη συγκέντρωση και να μη μπορεί να διαβάσει, ακόμη μπορεί να μη μπορεί να κοιμηθεί. Τα συμπτώματα είναι υποκειμενικά και ανάλογα με τον άνθρωπο επιμερίζονται. Στο σώμα η θωράκιση αλλάζει την κατανομή της ενέργειας, έχουμε περιοχές που παρουσιάζουν λίμναση ενέργειας και περιοχές που έχουν ανοργονία. Περιοχές με χρόνια ανοργονία κινδυνεύουν να αναπτύξουν καρκίνο, όπως έδειξε ο Ράιχ με πειράματα. Τις βιοπάθειες του σώματος τις χωρίζει σε δύο κατηγορίες αυτές που συνοδεύονται με λίμναση της ενέργειας και αυτές που συνοδεύονται από έλλειψη ενέργειας. Σε ψυχικό επίπεδο συμβαίνει το ίδιο, με τις νευρώσεις να οφείλονται κυρίως σε λίμναση της ενέργειας.
Την κατάσταση περιορισμένης διαστολής και συστολής του σώματος και του πνεύματος ο Ράϊχ την ονόμασε θωράκιση επειδή παρουσιάζεται εσωτερικό εμπόδιο που παραμερίζει την ικανότητα της κίνησης αυτής. Η θωράκιση δημιουργείται ύστερα από την ανάγκη του σώματος και της ψυχής να αυτοπροστατευτούν κάτω από μια ασπίδα, προστασία από το ενδεχόμενο της επανάληψης ψυχικού τραύματος. Τα τραύματα μπορεί να έχουν φυσική αιτιολογία ή να προκαλούνται από άνθρωπο σε άνθρωπο. Παραδείγματα είναι οι σεισμοί, τα τροχαία, οι διαταραχές στον τοκετό, διαταραχές στο μητρικό θηλασμό, οι σεξουαλικές καταπιέσεις στα δύο φύλα και η σεξουαλική αλλοτρίωση, οι χωρισμοί στις σχέσεις, η κοινωνική αναλγησία στους άνεργους και στις μειονότητες, οι πόλεμοι και γενικότερα η άσκηση βίας πάνω στον άνθρωπο ψυχικά ή σωματικά.
Το εμπόδιο της θωράκισης παρεμβάλλεται σωματικά και ψυχικά. Σωματική θωράκιση συμβαίνει με τον μυϊκό σπασμό και την διέγερση συγκεκριμένων μυϊκών ομάδων σε μόνιμη βάση, καθώς η συμπαθητική διέγερση συνοδεύεται με την αντίδραση φυγής ή πάλης. Η αντίδραση φυγής-πάλης ή παγώματος είναι μια πρωτόγονη αντίδραση άμυνας μπροστά στην απειλή ενός κινδύνου, που αυξάνει όλο τον μυϊκό τόνο του σώματος και παγιδεύει ενέργεια μέσα στο σώμα την στιγμή που εκδηλώνεται. Η αντίδραση εκλύεται εύκολα , ακόμη και αν δεν υπάρχει ορατός στρεσογόνος παράγοντας, εφόσον υπάρχει συμπαθητική υπερδιέγερση και άγχος. Οπότε όλος ο οργανισμός παγιδεύεται σε μόνιμη συστολή με την αλλαγή στο αυτόνομο νευρικό σύστημα και τις ορμόνες, δυσκολεύεται να χαλαρώσει και τα όρια διαστολής και συστολής περιορίζονται. Οι συνέπειες είναι να περιοριστεί η ικανότητα για άντληση ευχαρίστησης από την δημιουργική εργασία, τον οργασμό, τις κοινωνικές σχέσεις, να περιοριστεί η ικανότητα για προσφορά και αποδοχή αγάπης πίσω από ένα χρησιμοθηρικό πνεύμα, πίσω από την καχυποψία, την εσωστρέφεια, την συναισθηματική μόνωση.
Επίπεδα σωματικής θωράκισης παρουσιάζονται σε όλο το σώμα και προκαλούν δυσλειτουργίες σωματικές που μπορεί να συνοδευτούν σε χρόνια βάση με την εκδήλωση βιοπαθειών. Όλες οι αρρώστιες έχουν ψυχοσωματική βάση και επηρεάζουν και επηρεάζονται από τον άξονα αυτόνομο νευρικό σύστημα, ενδοκρινείς αδένες, συναισθήματα, με επιρροές στον μυϊκό τόνο του σώματος όλων των μυών και αυτών που ελέγχονται με τη θέληση μας και αυτών που δεν ελέγχονται. Ιδιαίτερα, οι ασθένειες επηρεάζουν και επηρεάζονται από την κίνηση της ενέργειας στο σώμα μέσα από τα κανάλια της, τους μεσημβρινούς, εφόσον υπάρχουν μπλοκαρίσματα στην κίνηση αυτή.
Σε ψυχικό επίπεδο η θωράκιση συνοδεύεται με χρόνια καταστολή και παγίδευση μέσα στην ψυχή αρνητικών συναισθημάτων, όπως μίσους, φόβου, ενοχών. Όλα αυτά εκδηλώθηκαν από τραυματικές εμπειρίες του παρελθόντος που επηρέασαν την ισορροπία του άξονα που αναφέρθηκε. Τα αρνητικά συναισθήματα καταναλώνουν ενέργεια μέσα στο σώμα και είναι η ενέργεια που λιμνάζει στο σώμα, λόγω της αδυναμίας του ανθρώπου να κάνει διαστολή από τον εαυτό προς τον κόσμο στις στιγμές οργασμού και της δημιουργικής έκστασης. Ο οργανισμός διαιρείται γιατί δουλεύει σε δύο επίπεδα ένα φυσιολογικό και ένα παθολογικό. Το φυσιολογικό τον οδηγεί σε διαστολή και συστολή αλλά σε περιορισμένο εύρος, λόγω της θωράκισης και το παθολογικό προκαλεί δευτερογενείς ενορμήσεις. Για τον Ράιχ οι ορμές διαχωρίζονται σε δύο κατηγορίες τις πρωτογενείς και τις δευτερογενείς.
4. Τα ψυχικά επίπεδα κατά τον Ράιχ
Διαφωνώντας με τον Φρόιντ ο Ράιχ προτείνει τρία διαφορετικά επίπεδα για την διαίρεση του ψυχισμού
Το πρώτο είναι το επιφανειακό και είναι η εικόνα που δείχνουμε προς στους άλλους για να γίνουμε αποδεχτοί, δηλαδή το προσωπείο που φοράμε για να βγάλουμε το ψωμί στη δουλειά, να πάρουμε βαθμό στο σχολείο, να μας αποδεχτούν οι φίλοι στις κοινωνικές σχέσεις κλπ.
Το δεύτερο στρώμα είναι το άλογο στρώμα, εδώ εντάσσονται τα ένστικτα και οι δευτερογενείς ορμές της αυτοσυντήρησης.
Το τρίτο στρώμα είναι ο ευγενής πυρήνας της ψυχής. Ο ευγενής πυρήνας περιλαμβάνει, σύμφωνα με τον Ράιχ τις βαθύτερες ικανότητες, ανάγκες και επιθυμίες που δεν είναι παθολογικές, όπως υποστηρίζει ο Φρόιντ αλλά ευγενείς. Εδώ εδράζεται η σεξουαλικότητα με το άλλο φύλο και η σχέση της με την ανάγκη για προσφορά και αποδοχή αγάπης, επίσης εδράζονται η ανάγκη για δημιουργική εργασία, η ανάγκη για γνώση, η ανάγκη για κοινωνικότητα, η ανάγκη για ελευθερία και της δημιουργικής διαστολής του σώματος και του πνεύματος από τον εαυτό προς τον κόσμο.
Ανάμεσα στο τρίτο στρώμα και το δεύτερο υπάρχει η θωράκιση. Επειδή υπάρχει σε κάθε ζωντανό οργανισμό η ανάγκη διαστολής από τον εαυτό προς τον κόσμο ο βαθύτερος ευγενής πυρήνας προτρέπει μια τάση διαστολής των πιο ευγενικών του ικανοτήτων και δυνατοτήτων. Αν δεν υπήρχε η θωράκιση η έκφραση αυτή θα ήταν αυθόρμητη, όπως αυθόρμητα το ελεύθερο παιδί εκφράζει τις επιθυμίες του χωρίς φόβο.
Αυτός ο βαθύτερος πυρήνας, σύμφωνα με τον Ράιχ, στην ταξική κοινωνία, εκφράστηκε μόνο στις μεγάλες αναλαμπές της τέχνης και στην δημιουργική δουλειά χαρισματικών ανθρώπων που είχαν επαφή με τον δημιουργικό τους πυρήνα. Η μεγάλη όμως μάζα των ανθρώπων ήταν απομονωμένη από την δυνατότητα αυθόρμητης έκφρασης του ευγενικού πυρήνα λόγω της άσκησης βίας σωματικής ή ψυχικής από το κράτος, τις εξουσίες και τους μηχανισμούς τους. Παρατηρήθηκε άνθηση στην κλασσική μουσική, στην τέχνη της αναγέννησης κατά την δημιουργική έκσταση της έκφρασης του ευγενή πυρήνα χαρισματικών ανθρώπων. Η επαφή με τον Θεό, που λένε οι θρησκείες, ο Ραϊχ, αναφέρει ότι είναι η ελεύθερη επαφή με τον βαθύτερο πυρήνα της ψυχής .
Ο Ράιχ, με τον Μαλινόφσκι, μελετώντας κοινωνίες Ιθαγενών σε νησιά του ειρηνικού κατέληξαν σε συμπεράσματα σε σχέση με τον τρόπο ζωής μητριαρχικών κοινωνιών στις οποίες η ανθρώπινη ύπαρξη ήταν πιο ελεύθερη λειτουργικά. Στις κοινωνίες αυτές τα παιδιά είχαν σεξουαλικές σχέσεις ελεύθερα από τα 10 τους χρόνια, χωρίς άσκηση κοινωνικής κριτικής, ο μητρικός θηλασμός κρατούσε ως τα 2 χρόνια της ζωής του βρέφους, ενώ στις δυτικές κοινωνίες κρατά το πολύ 6 μήνες και πολλές μητέρες έχουν μεγάλη δυσλειτουργία σε αυτόν. Τα παιδιά, στις κοινωνίες αυτές, τα πρόσεχε όλη η ομάδα και όχι μόνο το ζευγάρι μεμονωμένα. Επίσης, ο οργασμός στο σεξ οδηγούσε σε βαθειά χαλάρωση τους ερωτικούς συντρόφους και δεν εκδηλώνονταν δυσχέρειες στην σεξουαλικότητα. Ο οργασμός σχετίζονταν στις τελετές με την γονιμότητα της γης.
Φαίνεται ότι στις ταξικές κοινωνίες νευροφυσιολογικά οι άνθρωποι επηρεάστηκαν και μαζί επηρεάστηκαν οι λειτουργίες του φυσιολογικού οργασμού, του φυσιολογικού μητρικού θηλασμού, η άντληση αυθόρμητης ευχαρίστησης από την σεξουαλικότητα, ενώ μαζί επηρεάστηκαν η ικανότητα για αγάπη, δημιουργική εργασία, η ικανότητα διερεύνησης και κατανόησης της γνώσης. Ουσιαστικά επηρεάστηκαν οι κολώνες που στηρίζουν την ζωή και την ελευθερία μέσα στον άνθρωπο, με αποτέλεσμα να οριστεί η ζωή σε ένα άλλο επίπεδο, πιο καταπιεσμένο και τελείως διαφορετικό από τις αρχαίες ινδιάνικες φυλές του Μεξικού και τις φυλές των Ιθαγενών νησιών του ειρηνικού που αλώθηκαν κάτω από την εισβολή των ευρωπαίων κατακτητών.
5. Οι παθολογικές ορμές προκύπτουν από την καταπίεση των ευγενών ορμών
Σύμφωνα με τον Ραϊχ η τάση διαστολής από τον εαυτό προς τον κόσμο των δυνάμεων και των ικανοτήτων που προέρχονται από τον ευγενικό πυρήνα, αν καταφέρουν να εκφραστούν εξωτερικά αυθόρμητα δημιουργούν τις πρωτογενείς ορμές για αγάπη, δημιουργικότητα, σεξουαλικότητα και μαζί και ένα βαθύ αίσθημα αυτοπεποίθησης.
Όμως, η τάση διαστολής των δυνάμεων του ευγενούς πυρήνα που ξεσπά πάνω στη θωράκιση μεταλλάσσει τις πρωτογενείς ορμές σε δευτερογενείς και η ενέργεια ρέει από τον εαυτό προς το περιβάλλον όχι αρμονικά και αυθόρμητα αλλά βίαια και βιαστικά, με άγχος μέσα από τα αδύνατα σημεία της θωράκισης. Η μετάλλαξη αυτή γίνεται γιατί ο οργανισμός καταβάλει προσπάθεια για να πραγματώσει τον ευγενικό του πυρήνα και δεν γίνεται η πραγμάτωση αυθόρμητα. Έτσι, ένας άνθρωπος που δυσκολεύεται να αγαπήσει αυθόρμητα και να αγαπηθεί μπορεί να εκφράζει ζήλια, μίσος, οργή, ενοχές προς τον εαυτό του και τους άλλους.
Δηλαδή ο κόσμος των ενστίκτων που φυσιολογικά δεν υπάρχει λόγος να τονιστεί, επειδή ανάγει σε πρωτόγονες μορφές ζωής, τονίζεται και μάλιστα διαστροφικά, λόγω της θωράκισης, και είναι αυτός που οδηγείται στο πιο επιφανειακό στρώμα και όχι οι ευγενείς δυνάμεις του πυρήνα. Οι ευγενείς δυνάμεις αυτές και οι πρωτογενείς ορμές για αγάπη, έρωτα, δημιουργική εργασία διαστρέφονται από την σύγκρουση με την θωράκιση. Καθώς ο ευγενής πυρήνας δυσκολεύεται να εκφραστεί οι άνθρωποι δύσκολα αντλούν ευχαρίστηση από την αγάπη, τον έρωτα, την εργασία, την γνώση και η ευχαρίστηση αναζητείται από πλάγια μονοπάτια και διαστροφές, όπως: σαδισμός, μαζοχισμός, ηδονοβλεψία, κατάχρηση αυνανισμού, οργή, υπερβολικό μίσος, ενοχές, αδυναμία συνεργασίας με τους άλλους, τάσεις κυριαρχίας ή τάσης υπακοής, εσωστρέφεια, άγχος, επιθετικότητα. Οι εξουσιαστικές σχέσεις αναπαράγονται από την διαστροφή και την παγίδευση του ευγενικού πυρήνα μέσα στο στρώμα των παθολογικών ορμών και των παθολογικών ενστίκτων.
Η ανάγκη του σώματος και του πνεύματος για διαστολή και ελευθερία δεν σταματά στο στρώμα των παθολογικών ορμών. Μόλις οι ευγενείς ορμές γίνουν παθολογικές από την καταπίεση που δέχονται από την θωράκιση επιδιώκουν να εκφραστούν κοινωνικά έστω και διαστροφικά. Το τρίτο όμως στρώμα παρεμβαίνει και δεν αφήνει την έκφραση αυτή. Η κοινωνία δεν μπορεί να δεχτεί το μίσος και την οργή λόγω της ανάγκης κοινωνικής συμμόρφωσης, έτσι οι παθολογικές ορμές καταστέλλονται και παραμένουν στο δεύτερο επίπεδο και επαυξάνεται η θωράκιση ενώ εξωτερικά κοινωνικά δείχνεται το πρόσωπο του καθωσπρέπει ανθρωπάκου που είναι πάντα καλός στη δουλειά του και στις κοινωνικές του σχέσεις, άσχετα με τις εσωτερικές του συγκρούσεις. (άσχετα αν κερατώνει την γυναίκα του ή κτυπάει τα παιδιά του)
Επειδή οι παθολογικές ορμές καταστέλλονται από το εξωτερικό στρώμα όταν κατορθώνεται να εκτονωθεί η καταπιεσμένη οργή ο άνθρωπος νιώθει ανακούφιση από την εσωτερική πίεση. Τέτοια εκτόνωση παρατηρείται στα γυμναστήρια πυγμαχίας, πολεμικών τεχνών, στους χούλιγκαν στα γήπεδα, στην οργή αυτών που επιθυμούν αυταρχικά να κυριαρχούν απέναντι στους πιο αδύναμους, σε κάθε κοινωνική σχέση. Είναι προφανές ότι όσο πιο ισχυρή είναι η θωράκιση τόσο μεγαλύτερο εσωτερικό μπλοκάρισμα γίνεται στις τάσεις για διαστολή του ευγενή πυρήνα και τόσο περισσότερο παγιδεύεται ενέργεια στο στρώμα των παθολογικών ενστίκτων που ζητά απεγνωσμένα να εκτονωθεί με πράξεις τυφλής βίας, χωρίς ηθικούς ενδοιασμούς.
Το άγχος της ηδονής
Ο Ράιχ παρατήρησε ότι όταν με την θεραπεία διαλύονταν η θωράκιση και ο ασθενής απαλλάσσονταν από τους μυϊκούς σπασμούς και τα καταπιεσμένα αρνητικά συναισθήματα ξαφνικά εμφανίζονταν άγχος ηδονής και δεν μπορούσαν να αντέξουν οι ασθενείς την απελευθέρωση στις συγκινήσεις τους. Μάλιστα παρατήρησε ότι ασθενείς που βίωναν κάποιο ποσοστό συγκινήσεων στη ζωή τους μπορούσαν να αντέξουν περισσότερο από εκείνους που ποτέ δεν βίωσαν ηδονικά ρεύματα στο σώμα τους. Ασθενείς που δεν μπορούσαν να αγαπήσουν και έκαναν έρωτα νοιώθοντας μειωμένη ευχαρίστηση ξαφνικά ένιωθαν πολύ μεγαλύτερη ευχαρίστηση στον έρωτα και αυτό δεν ήταν σε θέση να το αντέξουν, έφταναν μέχρι και την απόπειρα αυτοκτονίας! Είναι σαν να άνοιξε απότομα μια χρόνια κλεισμένη πόρτα και ο οργανισμός να πρέπει να λειτουργήσει με νέο τρόπο. Με κατάλληλη ψυχοθεραπευτική παρέμβαση καταφέρνουν οι ασθενείς να συμφιλιωθούν με την νέα κατάσταση του σώματος και της ψυχής τους μετά τη διάλυση της θωράκισης. Επίσης στη διάρκεια της θεραπείας από την θωράκιση και καθώς φλούδες, φλούδες η θωράκιση απομακρύνονταν η βιοπαθητική διάθεση εκτονώνονταν από το κέντρο προς την περιφέρεια και οι ασθενείς εμφάνιζαν παροδικές ασθένειες όπως: σακχαρώδη διαβήτη ή παροδική ρευματοπάθεια ή παροδικό δερματικό εξάνθημα που όλα ήταν υπό έλεγχο γιατί οι ασθενείς εξελίσσονταν μέχρι την πλήρη ικανότητα για την αίσθηση των ρευμάτων ηδονής στο σώμα τους την στιγμή του οργασμού. Στο τέλος ο χαρακτήρας άλλαζε και μόλις η ικανότητα για ευχαρίστηση μπορούσε να αποκατασταθεί και να γίνει αποδεκτή από ένα χρόνια καταθλιπτικό άτομο αναδύονταν ένα άτομο με πηγαίο χιούμορ καλοσύνη και βαθειά αγάπη για τον κόσμο και τον άνθρωπο. Αυτή είναι η έκφραση του βαθύτερου πυρήνα, που μέχρι τώρα καταπιέζονταν κάτω από τα βαριά στρώματα της προσωπικής πανοπλίας που όλοι κουβαλάμε για να προστατευτούμε και να συμμορφωθούμε με τις κοινωνικές απαιτήσεις. Είναι προφανές ότι το άγχος ηδονής προασπίζει την θωράκιση και δεν αφήνει την συναισθηματική ακαμψία να διαλυθεί εύκολα.
====== = = = = = = ======= = = = = = = ======= = = = = = = =======
ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ ΤΗΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑΣ
Κωνσταντία Ζγαντζούρη, Διδάσκουσα Κλινικής Ψυχολογίας Πανεπιστημίου Κρήτης σύμφωνα με το ΠΔ 407/80
Παναγιώτα Βασιλοπούλου, Ψυχολόγος, Ειδικευόμενη Κλινική Ψυχολόγος – Μεταπτυχιακή Φοιτήτρια του Οργανωμένου Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών στην Κλινική Ψυχολογία, Τμήματος Ψυχολογίας Πανεπιστημίου Κρήτης
Ιωάννης Ν. Νέστορος, Καθηγητής Κλινικής Ψυχολογίας Πανεπιστημίου Κρήτης
Φυσιολογική και Παθολογική Προσωπικότητα
Η προσωπικότητα ορίζεται ως ένα σύνολο στοιχείων ή χαρακτηριστικών, τα οποία είναι ανθεκτικοί, σταθεροί και, ως ένα βαθμό προβλέψιμοι, τύποι ή τρόποι αντίληψης, σχέσεως και σκέψης για τον εαυτό και το περιβάλλον και επιδεικνύονται σε ένα ευρύ φάσμα κοινωνικών και προσωπικών καταστάσεων. Δηλαδή, η προσωπικότητα ενός ατόμου αποτελείται από εκείνα τα σταθερά πρότυπα του συναισθήματος, της σκέψης και της συμπεριφοράς, που χαρακτηρίζουν το κάθε άτομο στην καθημερινή του ζωή και το κάνουν να ξεχωρίζει από όλα τα υπόλοιπα άτομα.
Η ύπαρξη ορισμένων χαρακτηριστικών, ιδιοτήτων ή γνωρισμάτων σε υπερβολικό βαθμό σε ένα άτομο, το κάνουν να υπερβαίνει το φάσμα που καλύπτει συνήθως τους περισσότερους ανθρώπους, γεγονός που προκαλεί ερωτηματικά για το κατά πόσο αυτά εμπίπτουν στα όρια του φυσιολογικού ή συνιστούν παθολογία. Γενικά, ο διαχωρισμός μεταξύ φυσιολογικής και παθολογικής προσωπικότητας δεν είναι πάντοτε σαφής και κατανοητός. Πολλοί επιστήμονες χρησιμοποιούν ως κριτήριο διαχωρισμού μεταξύ των δύο την απόκλιση. Δηλαδή, θεωρούν ότι η φυσιολογική προσωπικότητα αποτελείται από τα χαρακτηριστικά εκείνα που είναι περισσότερο συχνά σε ένα πληθυσμό ανθρώπων και η παθολογική αποτελείται από χαρακτηριστικά που εμφανίζονται λιγότερο συχνά στον ίδιο πληθυσμό. Ο Millon, βασισμένος στο προαναφερόμενο κριτήριο, υποστήριξε ότι τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας είναι παθολογικά όταν εμποδίζουν το άτομο να αντιδράσει με πιο ελαστικό τρόπο στο περιβάλλον του και να προσαρμόζεται στις διάφορες στρεσογόνες καταστάσεις που προκύπτουν.
Στη σύγχρονη βιβλιογραφία, καθώς και στους πρόσφατους οδηγούς περιγραφής και ταξινόμησης των ψυχικών διαταραχών, προτείνεται ότι η διαταραχή προσωπικότητας υφίσταται όταν τα χαρακτηριστικά, στοιχεία ή γνωρίσματα της προσωπικότητας ενός ατόμου είναι δύσκαμπτα και δυσπροσαρμοστικά και προκαλούν είτε έντονη υποκειμενική ενόχληση είτε σημαντική έκπτωση της λειτουργικότητας του ατόμου. Θα πρέπει να τονιστεί ότι, επειδή συνήθως τα περισσότερα συμπτώματα των διαταραχών προσωπικότητας είναι αποδεκτά από τον εαυτό και οδηγούν το άτομο να μεταβάλλει και να προσαρμόζει το εξωτερικό του περιβάλλον (υπέρ των συμπτωμάτων του), οι άνθρωποι που πάσχουν από διαταραχή της προσωπικότητάς τους δεν αισθάνονται άγχος για την συμπεριφορά τους –παρά το γεγονός ότι αυτή είναι δυσπροσαρμοστική. Το γεγονός ότι, συνήθως, τα άτομα με διαταραχή προσωπικότητας δεν έχουν ιδιαίτερα ισχυρό κίνητρο για την αντιμετώπιση του προβλήματός τους αποτελεί έναν από τους κύριους λόγους για τους οποίους πολλές φορές αρνούνται το πρόβλημά τους και δεν δέχονται να προσέλθουν σε θεραπεία της διαταραχής τους.
Ταξινόμηση και Γενικά Διαγνωστικά Κριτήρια των Διαταραχών της Προσωπικότητας
Οι διαταραχές της προσωπικότητας μπορούν να κατηγοριοποιηθούν σε τέσσερις μεγάλες ομάδες:
Α) Διαταραχές της προσωπικότητας που συμπεριλαμβάνονται σε όλα τα συνηθισμένα εγχειρίδια και τα συστήματα ταξινόμησης των ψυχικών διαταραχών, όπως είναι για παράδειγμα η αντικοινωνική διαταραχή της προσωπικότητας, δηλαδή οι λεγόμενες «παγκοσμίως αποδεκτές» διαταραχές της προσωπικότητας.
Β) Διαταραχές της προσωπικότητας που, στα διάφορα συστήματα ταξινόμησης, διαφέρουν μόνο ως προς την ονομασία τους και όχι όσον αφορά στην περιγραφή της συμπεριφοράς.
Γ) Διαταραχές της προσωπικότητας που εμφανίζονται μόνο σε ένα σύστημα ταξινόμησης και αγνοούνται στα υπόλοιπα συστήματα. Για παράδειγμα, η ναρκισσιστική διαταραχή της προσωπικότητας, η μαζοχιστική διαταραχή της προσωπικότητας και η σαδιστική διαταραχή της προσωπικότητας αποτελούν κυρίως αμερικανικές, ψυχοδυναμικής προσέγγισης διαγνώσεις, οι οποίες δεν γίνονται αποδεκτές από τα περισσότερα ευρωπαϊκά συστήματα ταξινόμησης.
Δ) Η τέταρτη ομάδα περιλαμβάνει διαταραχές της προσωπικότητας, όπως η αυταρχική προσωπικότητα, που περιέγραψε ο Adorno, και ο φαλλικός-ναρκισσιστικός τύπος, που περιέγραψε ο Reich, οι οποίες ουδέποτε έχουν γίνει ευρέως αποδεκτές ώστε να συμπεριληφθούν επίσημα στις διαταραχές της προσωπικότητας των διαφόρων εγχειριδίων. Το γεγονός αυτό προφανώς σχετίζεται με πολιτισμικούς κυρίως λόγους, αφού πρόκειται για διαγνώσεις τις οποίες η κοινωνία θεωρεί συνήθως ως φυσιολογικές αποκλίσεις.
Η τέταρτη -και πλέον πρόσφατη- έκδοση του DSM προτείνει τις ακόλουθες τρεις μεγάλες κατηγορίες διαταραχών της προσωπικότητας, σύμφωνα με τις οποίες: Ι) Ασθενείς που παρουσιάζονται συχνά να είναι παράξενοι ή εκκεντρικοί, ΙΙ) Ασθενείς που παρουσιάζονται συχνά να είναι δραματικοί, με έντονα συναισθήματα ή ασταθείς στις διαπροσωπικές τους σχέσεις, και ΙΙΙ) Ασθενείς που παρουσιάζονται συχνά να είναι αγχώδεις ή φοβισμένοι (βλέπε και Πίνακα 1). Εκτός των τριών κατηγοριών των διαταραχών της προσωπικότητας, με τα αντίστοιχα συμπτώματα, το DSM-IV αναφέρει ορισμένα γενικά διαγνωστικά κριτήρια μιας Διαταραχής της Προσωπικότητας (βλέπε Πίνακα 2).
Αιτιολογία των Διαταραχών της Προσωπικότητας
Η αιτιολογία των διαταραχών της προσωπικότητας δεν έχει μέχρι πρόσφατα διερευνηθεί ικανοποιητικά, σε πολλές περιπτώσεις μάλιστα παραμένει άγνωστη. Πολλοί παράγοντες έχουν ενοχοποιηθεί για την ανάπτυξη των διαταραχών της προσωπικότητας, μεταξύ των οποίων γενετικοί, βιολογικοί και περιβαλλοντικοί παράγοντες.
Γενετικοί Παράγοντες. Η ερευνητική δραστηριότητα για τον εντοπισμό της επίδρασης των γενετικών παραγόντων στην εμφάνιση των διαταραχών της προσωπικότητας βρίσκεται σε εξέλιξη. Πρόσφατες έρευνες, σε πολλαπλές μελέτες που αφορούσαν στα χαρακτηριστικά προσωπικότητας και ιδιοσυγκρασίας, επαγγλεματικά ενδιαφέροντα και κοινωνική συμπεριφορά, κλ.π., των μονοζυγωτικών και διζυγωτικών διδύμων, έδειξαν ότι ένα ποσοστό 50% περίπου των παρατηρούμενων χαρακτηριστικών της προσωπικότητας του ατόμου οφείλονται σε γενετικούς παράγοντες.
Έχει βρεθεί ότι οι διαταραχές της προσωπικότητας που ανήκουν στην πρώτη (δηλαδή, η παρανοειδής, η σχιζοειδής και η σχιζότυπη διαταραχή της προσωπικότητας) από τις τρεις κατηγορίες διαταραχών σύμφωνα με το DSM-IV, δηλαδή αυτές που αφορούν σε ασθενείς που παρουσιάζονται συχνά να είναι παράξενοι ή εκκεντρικοί, είναι πιο συχνές στους βιολογικούς συγγενείς των ατόμων που πάσχουν από σχιζοφρενικά συμπτώματα σε σύγκριση με τις ομάδες ελέγχου. Συγκεκριμένα, μελέτες σε οικογένειες, διδύμους και υιοθετημένα άτομα κατέληξαν στην ύπαρξη γενετικής σχέσεως μεταξύ της σχιζότυπης διαταραχής της προσωπικότητας και της σχιζοφρένειας.
Οι διαταραχές της προσωπικότητας της δεύτερης κατηγορίας (στην οποία περιλαμβάνονται η αντικοινωνική, η μεταιχμιακή, η δραματική και η ναρκισσιστική διαταραχή της προσωπικότητας), δηλαδή αυτές που αφορούν σε ασθενείς που παρουσιάζονται συχνά να είναι δραματικοί, με έντονα συναισθήματα ή ασταθείς στις διαπροσωπικές τους σχέσεις, φαίνεται να έχουν σαφέστερη γενετική βάση. Συγκεκριμένα, έρευνες έδειξαν ότι η αντικοινωνική διαταραχή της προσωπικότητας σχετίζεται με διαταραχές που εμφανίζονται λόγω χρήσης αλκοόλ. Συχνή επίσης είναι η ύπαρξη κατάθλιψης ή άλλων διαταραχών της διάθεσης στο οικογενειακό ιστορικό ατόμων που πάσχουν από μεταιχμιακή διαταραχή της προσωπικότητας. Τέλος, η δραματική διαταραχή της προσωπικότητας φαίνεται να σχετίζεται ιδιαίτερα με τη σωματοποιητική διαταραχή.
Η ύπαρξη γενετικής προδιάθεσης έχει προταθεί και για τις διαταραχές της προσωπικότητας της τρίτης κατηγορίας (στην οποία περιλαμβάνονται η αποφευκτική, η εξαρτημένη και η ψυχαναγκαστική καταναγκαστική διαταραχή της προσωπικότητας), δηλαδή αυτές που αφορούν σε ασθενείς που παρουσιάζονται συχνά να είναι αγχώδεις ή φοβισμένοι. Συγκεκριμένα, ορισμένα συμπτώματα των ασθενών που πάσχουν από ψυχαναγκαστική καταναγκαστική διαταραχή της προσωπικότητας φαίνεται να σχετίζονται με την κατάθλιψη (όπως, για παράδειγμα, ο ελαττωμένος χρόνος λανθάνουσας περιόδου ταχείας κίνησης των οφθαλμών – REM). Τέλος, έχει βρεθεί ότι τα συμπτώματα της ψυχαναγκαστικής καταναγκαστικής διαταραχής της προσωπικότητας είναι πιο κοινά μεταξύ των μονοζυγωτικών έναντι μεταξύ των διζυγωτικών διδύμων.
Βιολογικοί παράγοντες. Μεταξύ των βιολογικών παραγόντων που έχουν μέχρι πρόσφατα διερευνηθεί, τα αυξημένα επίπεδα ορισμένων ορμονών (τεστοστερόνη, 17-οιστραδιόλη, οιστρόνη, κλ.π.) φαίνεται να σχετίζονται με τα χαρακτηριστικά της παρορμητικής συμπεριφοράς, ενώ τα χαμηλά επίπεδα της μονοαμινοξειδάσης (ΜΑΟ) των αιμοπεταλίων φαίνεται ότι σχετίζονται με τη σχιζότυπη διαταραχή της προσωπικότητας. Τέλος, σε ότι αφορά στους νευροδιαβιβαστές, έρευνες έχουν δείξει ότι υπάρχει σχέση μεταξύ των χαμηλών επιπέδων 5-υδοξυ-ινδολοξικού οξέος (5-ΗΙΑΑ) στο εγκεφαλονωτιαίο υγρό και της μεταιχμιακής διαταραχής της προσωπικότητας, γεγονός που παρατηρήθηκε κυρίως σε ασθενείς που ήταν παρορμητικοί, επιθετικοί ή έκαναν απόπειρες αυτοκτονίας.
Περιβαλλοντικοί παράγοντες. Ορισμένες μελέτες έχουν εστιάσει στο ρόλο των τραυμάτων του ασθενούς κατά τη διάρκεια της παιδικής του ηλικίας, τα οποία έχουν προταθεί ως μια από τις κύριες αιτίες για να εξηγήσουν την εμφάνιση των διαταραχών της προσωπικότητας στην ενήλικη ζωή. Συγκεκριμένα, άτομα που εμφάνισαν μεταιχμιακή διαταραχή της προσωπικότητας, ανέφεραν ότι κατά τη διάρκεια της παιδικής τους ηλικίας είχαν υποστεί σωματική ή σεξουαλική κακοποίηση. Τέλος, σημαντικό ρόλο φαίνεται να παίζει το ευρύτερο περιβάλλον και το γενικότερο πλαίσιο στο οποίο μεγάλωσε το άτομο, καθώς και τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας του ίδιου του ατόμου πριν την κακοποίηση ή την παραμέληση.
ΠΑΡΑΝΟΕΙΔΗΣ ΔΙΑΤΑΡΑΧΗ ΤΗΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑΣ
Διαγνωστικά κριτήρια
1) Διαρκής και έντονη καχυποψία προς τους άλλους ανθρώπους, με αποτέλεσμα τα κίνητρα των πράξεών τους να ερμηνεύονται ως κακόβουλα.
2) Το άτομο ασχολείται επίμονα με αδικαιολόγητες αμφιβολίες για την πίστη και την αξιοπιστία των φίλων του.
3) Δεν εμπιστεύεται τα προσωπικά του θέματα σε άλλους, λόγω αδικαιολόγητου φόβου ότι οι πληροφορίες αυτές θα χρησιμοποιηθούν κακόβουλα εναντίον του.
4) Δεν συγχωρεί τις προσβολές και υποτιμήσεις και αντιδρά με θυμό.
Κλινικά Χαρακτηριστικά
Τα άτομα που πάσχουν από παρανοειδή διαταραχή της προσωπικότητας διακρίνονται κυρίως από τη διαρκή καχυποψία και δυσπιστία τους προς τους άλλους ανθρώπους. Συγκεκριμένα, πιστεύουν ότι οι άλλοι τους βλάπτουν, τους εξαπατούν, τους εκμεταλλεύονται και γενικά χρησιμοποιούν διάφορους τρόπους και πληροφορίες κακόβουλα εναντίον τους. Για τους λόγους αυτούς παρουσιάζονται συνήθως εχθρικά, ευερέθιστα και θυμωμένα. Πολλές φορές τα άτομα αυτά μπορεί να επιδεικνύουν αδικαιολόγητα ζηλότυπη συμπεριφορά προς τον ερωτικό τους σύντροφο ή σύζυγο.
Κατά τη διάρκεια της κλινικής συνέντευξης διερευνούν το γύρω περιβάλλον τους και τον ίδιο τον εξεταστή για τυχόν ύποπτες ενδείξεις, ενώ είναι πιθανόν να παρουσιάζουν μυϊκή ένταση και να δυσκολεύονται πολύ να ηρεμήσουν και να χαλαρώσουν. Το περιεχόμενο της σκέψης τους παρουσιάζει στοιχεία που παραπέμπουν στο μηχανισμό άμυνας της προβολής, δηλαδή αποδίδουν στους άλλους ανθρώπους τα αρνητικά και εχθρικά συναισθήματα και σκέψεις που, στην πραγματικότητα, οι ίδιοι αισθάνονται για τους άλλους. Τέλος, όταν ο κλινικός τους ζητήσει να αιτιολογήσουν τους ισχυρισμούς τους περί κακόβουλων προθέσεων των άλλων ανθρώπων προς αυτούς, γρήγορα διαπιστώνει ότι συνήθως η επιχειρηματολογία και οι ισχυρισμοί που χρησιμοποιούν είναι λανθασμένοι ή ανεπαρκείς και βασίζονται κυρίως στην προκατάληψη, στην παρερμηνεία και σε ευκαιριακές ιδέες αναφοράς.
Επιδημιολογία
Τα ποσοστά εμφάνισης της συγκεκριμένης διαταραχής στο γενικό πληθυσμό κυμαίνονται μεταξύ 0,5% και 2,5%.
Αιτιολογία
Ορισμένες ψυχολογικές θεωρίες εξηγούν την εμφάνιση της συγκεκριμένης διαταραχής της προσωπικότητας ως αποτέλεσμα της υπερβολικής αυστηρότητας των γονέων των ατόμων αυτών κατά τη διάρκεια της παιδικής τους ηλικίας. Αποτέλεσμα αυτής της κατάστασης είναι, όταν μεγαλώσει το παιδί, να φοβάται να εμπιστευθεί άλλους ανθρώπους και να αναπτύξει στενές σχέσεις μαζί τους. Είναι επίσης πιθανό το άτομο, που αργότερα εμφανίζει παρανοειδή διαταραχή της προσωπικότητας, να ενσωματώνει την οργή που προέρχεται από τους γονείς του και να την προβάλλει προς τους άλλους ανθρώπους γύρω του (χρησιμοποιεί δηλαδή κατά κύριο λόγο το μηχανισμό άμυνας της προβολής). Τέλος, έχει παρατηρηθεί ότι τα άτομα που υπήρξαν κακοποιημένα παιδιά και εμφάνισαν, κατά την ενηλικίωσή τους, παρανοειδή διαταραχή της προσωπικότητας, έχουν την τάση να παρουσιάζουν σκληρή συμπεριφορά και προς τα δικά τους παιδιά.
ΣΧΙΖΟΕΙΔΗΣ ΔΙΑΤΑΡΑΧΗ ΤΗΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑΣ
Διαγνωστικά κριτήρια
1) Το άτομο με τη διαταραχή αυτή είναι συνήθως αποστασιοποιημένο από κοινωνικές σχέσεις.
2) Διακρίνεται περιορισμένη έκφραση των συναισθημάτων του ατόμου (συνήθως εμφανίζεται αμβλύ συναίσθημα) σε διαπροσωπικό επίπεδο.
3) Το άτομο επιλέγει μοναχικές δραστηριότητες και δεν επιθυμεί να έχει σεξουαλικές επαφές με άλλο άτομο.
4) Στερείται στενών φιλικών σχέσεων και συνήθως εμφανίζεται αδιάφορο στον έπαινο και την κριτική των άλλων ανθρώπων.
Κλινικά Χαρακτηριστικά
Τα άτομα που πάσχουν από σχιζοειδή διαταραχή της προσωπικότητάς τους χαρακτηρίζονται από εκκεντρικότητα και απομόνωση από κοινωνικές δραστηριότητες, που προκύπτει από έλλειψη άνεσης στις διαπροσωπικές τους αλληλεπιδράσεις, η οποία τους οδηγεί σε ενδοστρέφεια, περιορισμένο εύρος συναισθηματικής έκφρασης και κοινωνική απόσυρση. Είναι συνήθως άτομα απορροφημένα στον εαυτό τους, ασχολούνται υπερβολικά με φαντασιώσεις, είναι απόμακρα και αποστασιοποιημένα από τους άλλους ανθρώπους.
Τα άτομα που πάσχουν από σχιζοειδή διαταραχή της προσωπικότητας διακρίνονται ιδιαίτερα για την δυσκολία ή ανικανότητά τους να εκφράσουν το θυμό τους. Συνήθως, εμφανίζονται συναισθηματικά ψυχρά και χωρίς διάθεση για συναισθηματικές σχέσεις με άλλους ανθρώπους. Μάλιστα, λόγω της δυσκολίας τους να αναπτύξουν συναισθηματικούς δεσμούς και να δημιουργήσουν σχέσεις με το άλλο φύλο, επιλέγουν να ζήσουν μια μοναχική ζωή -η οποία διακρίνεται και από έλλειψη σεξουαλικών σχέσεων, πέραν της φαντασίας- και συνήθως δεν παντρεύονται (κυρίως οι άνδρες) ή δέχονται παθητικά το γάμο (κυρίως οι γυναίκες).
Επιδημιολογία
Η συγκεκριμένη διαταραχή της προσωπικότητας διαδιγνώσκεται πιο συχνά στους άντρες. Ορισμένα από τα κύρια συμπτώματά της είναι πολύ πιθανόν να εμφανιστούν από την παιδική ακόμη ηλικία ή/και την εφηβεία του ατόμου, κατά τη διάρκεια της οποίας το άτομο παρουσιάζεται μοναχικό και απόμακρο, με φτωχές σχέσεις με τους συνομηλίκους του, κλ.π.
Αιτιολογία
Ως πιθανός αιτιολογικός παράγοντας που συμβάλει στην εμφάνιση της συγκεκριμένης διαταραχής έχει προταθεί η ύπαρξη ενός οικογενειακού περιβάλλοντος από το οποίο απουσιάζουν οι κοινωνικές και συναισθηματικές αλληλεπιδράσεις. Τα παιδιά που βίωσαν την απόρριψη ή τον πόνο μέσα στο οικογενειακό τους περιβάλλον στην παιδική ηλικία, είναι πιθανό να εμφανίσουν συμπτώματα της σχιζοειδούς διαταραχής κατά τη διάρκεια της εφηβικής ηλικίας ή της ενήλικης ζωής.
Οι ερευνητές της γνωστικής προσέγγισης προτείνουν ότι τα άτομα που πάσχουν από σχιζοειδή διαταραχή της προσωπικότητας παρουσιάζουν συγκεκριμένα γνωστικά ελλείμματα, συμπεριλαμβανομένης της ανικανότητάς τους να εξετάζουν τις καταστάσεις του περιβάλλοντός τους με αποτελεσματικό τρόπο. Επίσης, έχει παρατηρηθεί ότι τα παιδιά που αργότερα εμφανίζουν σχιζοειδή διαταραχή της προσωπικότητας, καθυστερούν στην ανάπτυξη της γλώσσας και της κινητικής λειτουργικότητάς τους, παρά το γεγονός ότι δεν υστερούν στην νοημοσύνη τους. Οι δυσκολίες σ’ αυτούς τους τομείς οδηγούν πιθανότατα στην έλλειψη συναισθηματικής αλληλεπίδρασης του ατόμου με το περιβάλλον του.
ΑΝΤΙΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΙΑΤΑΡΑΧΗ ΤΗΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑΣ
Διαγνωστικά κριτήρια
1) Το άτομο παρουσιάζει αδυναμία να συμμορφωθεί με τις κοινωνικές σταθερές.
2) Τείνει να εξαπατά για δικό του κέρδος ή ευχαρίστηση τους άλλους.
3) Διακρίνεται από παρορμητικότητα, ευερεθιστότητα, καθώς και επιθετικότητα.
4) Δεν ενδιαφέρεται για την ασφάλεια των άλλων ή του εαυτού του.
Κλινικά Χαρακτηριστικά
Τα άτομα με αντικοινωνική διαταραχή της προσωπικότητας παρουσιάζουν αδυναμία συμμόρφωσης με τα κοινωνικά πρότυπα, η οποία συνοδεύεται συνήθως από ανευθυνότητα, απουσία ενοχών και έλλειψη μεταμέλειας. Χαρακτηρίζονται από συχνή χρήση του ψέματος, δόλο και εξαπάτηση των άλλων ανθρώπων για την επίτευξη προσωπικού οφέλους, αντικοινωνικές πράξεις και παραβατική ή εγκληματική συμπεριφορά, μεταξύ των οποίων συμπεριλαμβάνονται κλοπές, συμπλοκές, σκασιαρχείο και φυγή από το σπίτι -ακόμη και από την παιδική ηλικία-, παράνομες δραστηριότητες, κατάχρηση ουσιών, κλ.π.
Τα άτομα αυτά διακρίνονται επίσης για χαοτική σεξουαλική συμπεριφορά, ευερεθιστότητα και επιθετικότητα, η οποία οδηγεί σε κακοποίηση μελών της οικογένειάς τους (παιδιά, σύζυγο), καθώς και απερισκεψία και αδιαφορία για την ασφάλεια του ίδιου τους του εαυτού ή άλλων ατόμων, χαρακτηριστικό παράδειγμα της οποίας είναι η οδήγηση σε κατάσταση μέθης.
Επιδημιολογία
Η συγκεκριμένη διαταραχή παρουσιάζεται πολύ πιο συχνά στους άντρες από ότι στις γυναίκες, στους οποίους μάλιστα εμφανίζεται σε ποσοστό 3% έναντι του 1% στις γυναίκες (στο γενικό πληθυσμό). Τα ποσοστά εμφάνισης της διαταραχής σε κλινικούς πληθυσμούς είναι πιο αυξημένα και ποικίλουν από 3% έως και 30%, ενώ ακόμη μεγαλύτερη συχνότητα εμφάνισης παρατηρείται σε άτομα που βρίσκονται σε κατάσταση εγκλεισμού, όπως για παράδειγμα σε προγράμματα απεξάρτησης, στις φυλακές, στα αναμορφωτήρια, κλ.π.
Αιτιολογία
Από τη μελέτη των οικογενειών ατόμων που εμφανίζουν αντικοινωνική διαταραχή της προσωπικότητας προέκυψε η ύπαρξη ορισμένων κοινών χαρακτηριστικών, μεταξύ των οποίων συμπεριλαμβάνονται και τα ακόλουθα: α) η ύπαρξη ιστορικού εγκληματικής ή/και αντικοινωνικής συμπεριφοράς στους γονείς του ατόμου, το οποίο πιθανόν λειτουργεί ως μοντέλο μίμησης για το παιδί, β) η σωματική κακοποίηση του ατόμου και η έλλειψη ζεστασιάς μέσα στην οικογένεια, γ) η πρώιμη απώλεια ενός γονέα, η οποία, στην περίπτωση ενός διαζυγίου που προκύπτει μετά από συγκρούσεις μέσα στην οικογένεια, μπορεί να έχει μεγαλύτερη αρνητική επίδραση στο παιδί, δ) οι κακές συνθήκες διαβίωσης της οικογένειας και η έλλειψη εκπαιδευτικής κατάρτισης του ατόμου.
ΜΕΤΑΙΧΜΙΑΚΗ (ΟΡΙΑΚΗ) ΔΙΑΤΑΡΑΧΗ ΤΗΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑΣ
Παλαιότερα, ορισμένοι επιστήμονες, κυρίως της ψυχοδυναμικής κατεύθυνσης, πρότειναν τους όρους «περιπατητική σχιζοφρένεια» και «ψευδονευρωτική σχιζοφρένεια» για να περιγράψουν μια κατάσταση, στην οποία το άτομο που πάσχει βρίσκεται στα όρια μεταξύ νευρώσεως και ψυχώσεως και διακρίνεται για την ύπαρξη υπερβολικής αστάθειας και μεταβλητότητας στο συναίσθημα, στη συμπεριφορά και στην εικόνα που έχει για τον εαυτό του και τους άλλους ανθρώπους. Ο όρος «μεταιχμιακός», ο οποίος αναφέρθηκε από τον Stern το 1938, αφορούσε στους ασθενείς εκείνους που λάμβαναν ψυχοθεραπεία ανά τακτά χρονικά διαστήματα και εμφανίζονταν διαταραγμένοι και δύσκολοι στον χειρισμό τους, παρά το γεγονός ότι δεν παρουσίαζαν -συνήθως- παραληρηματικές ιδέες και ψευδαισθήσεις.
Διαγνωστικά κριτήρια
1) Το άτομο παρουσιάζει ασταθείς και έντονες διαπροσωπικές σχέσεις, οι οποίες χαρακτηρίζονται από εναλλαγές εξιδανίκευσης και υποτίμησης των καταστάσεων.
2) Διακρίνονται υπερβολικές προσπάθειες του ατόμου να αποφύγει πραγματική ή φανταστική εγκατάλειψη.
3) Χαρακτηριστική είναι η ύπαρξη παρορμητικότητας στη σπατάλη χρημάτων, στην κατάχρηση ουσιών και στις σεξουαλικές δραστηριότητες.
4) Παροδικά εμφανίζεται παρανοϊκός ιδεασμός ή σοβαρά διασχιστικά συμπτώματα.
Κλινικά Χαρακτηριστικά
Τα άτομα που πάσχουν από μεταιχμιακή διαταραχή της προσωπικότητάς τους λειτουργούν συνήθως σε κατάσταση κρίσεως και παρουσιάζουν συνεχείς μεταβολές στη συναισθηματική τους διάθεση, γι’αυτό και σε κάποιο από τα συστήματα ταξινόμησης των διαταραχών της προσωπικότητας (ICD) προτάθηκε ο όρος «συναισθηματικά ασταθής διαταραχή της προσωπικότητας» για να περιγραφεί η συγκεκριμένη διαταραχή. Η συμπεριφορά τους είναι συνήθως απρόβλεπτη και, συχνά, πραγματοποιούν αυτοκαταστροφικές πράξεις (πχ., αυτοακρωτηριασμούς) κατ’επανάληψη, με στόχο να αποσπάσουν βοήθεια από τους άλλους ή να εκφράσουν το θυμό τους.
Οι ασθενείς με μεταιχμιακή διαταραχή της προσωπικότητας παρουσιάζουν διαταραγμένες διαπροσωπικές σχέσεις. Χαρακτηριστικός είναι ο διαχωρισμός-κατηγοριοποίηση των ανθρώπων στον οποίο καταφεύγουν (μέσω του μηχανισμού της σχάσης): είτε τους εξιδανικεύουν ως απόλυτα καλούς είτε τους υποτιμούν ως απόλυτα κακούς, δηλαδή τους αντιμετωπίζουν είτε ως πρόσωπα στοργής και προσκόλλησης, είτε ως άτομα που στερούν από τον ασθενή την ικανοποίηση της ανάγκης του για ασφάλεια και τον απειλούν με εγκατάλειψη.
Η χαοτική σεξουαλική συμπεριφορά είναι ένα από τα ιδιαίτερα γνωρίσματα αυτών των ασθενών, οι οποίοι προσπαθούν με αυτό τον τρόπο να απομακρύνουν το αίσθημα της μοναξιάς που δεν μπορούν να αντέξουν. Επίσης, οι ασθενείς με μεταιχμιακή διαταραχή της προσωπικότητας παραπονούνται συχνά ότι έχουν χρόνια αισθήματα κενού και ανίας, καθώς επίσης και ότι δεν έχουν μια σταθερή αίσθηση της ταυτότητας του εαυτού τους, δηλαδή παρουσιάζουν διάχυση ταυτότητας. Τέλος, θα πρέπει να σημειωθεί ότι πολλές φορές τα άτομα αυτά εμφανίζουν βραχείας διάρκειας ψυχωσικά επεισόδια με παροδικό παρανοϊκό ιδεασμό.
Επιδημιολογία
Η μεταιχμιακή ή οριακή διαταραχή της προσωπικότητας, η οποία είναι δύο φορές περίπου πιο συχνή στις γυναίκες έναντι των ανδρών, εμφανίζεται περίπου σε ποσοστό 1%-2% του γενικού πληθυσμού, καθώς και σε ποσοστό 10% των εξωτερικών και 20% περίπου των νοσηλευομένων ασθενών με ψυχιατρικά συμπτώματα.
Αιτιολογία
Οικογενειακοί παράγοντες. Ορισμένες ψυχοδυναμικές θεωρητικές προσεγγίσεις προτείνουν ότι η εμφάνιση της μεταιχμιακής διαταραχής της προσωπικότητας σχετίζεται με την απουσία του συναισθηματικού δεσμού μεταξύ μητέρας και παιδιού. Αποτέλεσμα της έλλειψης αυτής είναι η δυσκολία του ατόμου να αναπτύξει μια ξεκάθαρη εικόνα για τον εαυτό του και εμπιστοσύνη προς τους άλλους ανθρώπους.
Κοινωνικοπολιτισμικοί παράγοντες. Άλλοι ερευνητές έχουν προτείνει ότι η εμφάνιση της μεταιχμιακής διαταραχής της προσωπικότητας είναι αποτέλεσμα των συνεχών αλλαγών που παρατηρούνται στη δομή της σύγχρονης κοινωνίας και της οικογένειας, καθώς επίσης και των νέων μεθόδων που υιοθετούνται από τους γονείς για την ανατροφή των παιδιών τους.
ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ (ΙΣΤΡΙΟΝΙΚΗ ή Οιστριονική) ΔΙΑΤΑΡΑΧΗ ΤΗΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑΣ
Διαγνωστικά κριτήρια
1) Το άτομο δεν αισθάνεται άνετα εάν το ίδιο δεν αποτελεί το επίκεντρο της προσοχής των άλλων.
2) Η αλληλεπίδραση του ατόμου με τους άλλους χαρακτηρίζεται κυρίως από απρόσφορη, σεξουαλικά σαγηνευτική ή προκλητική συμπεριφορά.
3) Το άτομο χρησιμοποιεί την εξωτερική του εμφάνιση για να προσελκύσει την προσοχή των άλλων και χρησιμοποιεί την υπερβολή στον τρόπο της ομιλίας του.
4) Παρουσιάζεται δραματικό με υπερβολική έκφραση των συναισθημάτων του.
Κλινικά Χαρακτηριστικά
Τα άτομα με δραματική διαταραχή της προσωπικότητας χαρακτηρίζονται από μια συμπεριφορά που αναζητά συνεχώς την προσοχή των άλλων, διεκδικώντας την αποδοχή και τον έπαινό τους. Χρησιμοποιούν την υπερβολή στη σκέψη και στα συναισθήματά τους (πχ., κλάματα) και δίνουν ιδιαίτερη έμφαση στα λεγόμενά τους, με αποτέλεσμα να ακούγονται περισσότερο σημαντικά απ’ ότι είναι στην πραγματικότητα. Η διάθεση για φλερτ είναι συνήθως προφανής και γίνεται κυρίως για να εξυπηρετήσει τη ματαιοδοξία του ασθενούς, δηλαδή για να επιβεβαιωθεί το ίδιο το άτομο ότι είναι ελκυστικό για το άλλο φύλο, καθώς και για να καλύψει την ανάγκη του για εξάρτηση. Η ματαιοδοξία και η αυταρέσκεια συνιστούν και το λόγο για τον οποίο συνήθως οι σχέσεις που αναπτύσσουν αυτά τα άτομα είναι επιφανειακές. Τέλος, αξίζει να σημειωθεί ότι συχνές είναι και οι σεξουαλικές φαντασιώσεις, που αναπτύσσουν οι ασθενείς που πάσχουν από την δραματική διαταραχή της προσωπικότητας, με άτομα με τα οποία σχετίζονται, όπως για παράδειγμα με το θεραπευτή τους.
Επιδημιολογία
Η δραματική ή ιστριονική διαταραχή της προσωπικότητας εμφανίζεται σε ποσοστό 2%-3% στο γενικό πληθυσμό και σε ποσοστό 10%-15% στον κλινικό πληθυσμό και είναι πιο συχνή στις γυναίκες.
Αιτιολογία
Η ψυχοδυναμική προσέγγιση υποστηρίζει ότι τα άτομα που αναπτύσσουν δραματική διαταραχή της προσωπικότητας δεν βίωσαν, κατά την παιδική τους ηλικία, υγιείς σχέσεις αλληλεπίδρασης με τους γονείς τους, με συνέπεια να αισθάνονται φοβισμένα, απομονωμένα και μη αγαπητά από τους άλλους. Προκειμένου λοιπόν τα άτομα αυτά να αντιμετωπίσουν τον φόβο της απώλειας που βιώνουν και να αποσπάσουν την προσοχή και τη φροντίδα των άλλων, ‘’επινοούν’’ την εμφάνιση συναισθηματικών κρίσεων.
Άλλες θεωρητικές υποθέσεις υποστηρίζουν ότι η ανάπτυξη της συγκεκριμένης διαταραχής σχετίζεται με το Οιδιπόδειο σύμπλεγμα -τουλάχιστον όσον αφορά στις γυναίκες που πάσχουν από αυτή. Θεωρούν δηλαδή ότι η συγκεκριμένη διαταραχή της προσωπικότητας εξυπηρετεί τη γυναίκα που εμφανίζει υπερβολική συναισθηματική έκφραση, ώστε να αποσπάσει την προσοχή του πατέρα της, συμπεριφορά που υιοθετείται στη συνέχεια και εδραιώνεται και στις υπόλοιπες διαπροσωπικές σχέσεις του ατόμου.
Άλλες θεωρίες προτείνουν ότι τα άτομα που εμφανίζουν δραματική διαταραχή της προσωπικότητας στην ενήλικη ζωή τους, πιθανότατα έλαβαν ως παιδιά πλήθος ερεθισμάτων και υπερβολική προσοχή από το οικείο τους περιβάλλον κατά την παιδική τους ηλικία. Το γεγονός αυτό τους οδηγεί στην ενήλικη ζωή τους να αναζητούν συνεχώς νέα ερεθίσματα και περιπέτειες, επειδή δεν μπορούν να ικανοποιήσουν τις αυξημένες απαιτήσεις τους και δεν αντέχουν τη ρουτίνα και την ανία.
Τέλος, έμφαση έχει δοθεί και στους κοινωνικοπολιτισμικούς παράγοντες για την κατανόηση της δραματικής διαταραχής της προσωπικότητας. Συγκεκριμένα, έχει προταθεί ότι η ανάπτυξη της διαταραχής αυτής μπορεί να έχει τις ρίζες της στις νόρμες και στις προσδοκίες της κοινωνίας, βάσει των οποίων το εγωιστικό και ματαιόδοξο άτομο που εμφανίζει τη συγκεκριμένη διαταραχή, θεωρείται ως καρικατούρα της θηλυκότητας. Άλλωστε, δεν πρέπει να ξεχνά κανείς ότι μέχρι πρόσφατα η κοινωνία ενεθάρρυνε τα κορίτσια να είναι περισσότερο εξαρτημένα από τα αγόρια και να εμφανίζουν πιο επιπόλαιη, ανώριμη και θεατρική συμπεριφορά.
ΝΑΡΚΙΣΣΙΣΤΙΚΗ ΔΙΑΤΑΡΑΧΗ ΤΗΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑΣ
Διαγνωστικά κριτήρια
1) Το άτομο διακρίνεται από μια αίσθηση σπουδαιότητας για τον εαυτό του.
2) Χαρακτηρίζεται από έντονη ενασχόληση με φαντασιώσεις απεριόριστης επιτυχίας, δύναμης και εξυπνάδας.
3) Απαιτεί υπερβολικό θαυμασμό από τους άλλους και έχει μια αίσθηση ιδιαίτερων δικαιωμάτων έναντι των άλλων.
4) Το άτομο πιστεύει ότι είναι μοναδικό και μόνο από τα μοναδικά άτομα μπορεί να γίνει κατανοητό.
Κλινικά Χαρακτηριστικά
Κυρίαρχα χαρακτηριστικά των ατόμων που πάσχουν από ναρκισσιστική διαταραχή της προσωπικότητας είναι η αίσθηση της μοναδικότητας και του μεγαλείου του ατόμου και, γενικά, η μεγαλοποιημένη αίσθηση της προσωπικής αξίας. Επειδή πιστεύουν ότι είναι μοναδικοί και ιδιαίτεροι άνθρωποι, περιμένουν από τους άλλους ανάλογη, ειδική μεταχείριση και θεωρούν ότι έχουν ιδιαίτερα δικαιώματα. Οι σχέσεις τους με τα άλλα άτομα επηρεάζονται αρνητικά από τις πεποιθήσεις που έχουν για τον εαυτό τους. Είναι φιλόδοξα άτομα και διεκδικούν την απόκτηση φήμης και την επιτυχία, εκμεταλλευόμενοι τους άλλους με την επίδειξη προσποιητής συμπάθειας για την εξυπηρέτηση των στόχων τους.
Επιδημιολογία
Η ναρκισσιστική διαταραχή της προσωπικότητας εμφανίζεται σε ποσοστό 1% στο γενικό πληθυσμό και κυμαίνεται σε ποσοστά από 2% έως 16% στον κλινικό πληθυσμό. Συχνότερα απαντάται στους άνδρες.
Αιτιολογία
Ως αιτιολογικός παράγοντας για την εμφάνιση της ναρκισσιστικής διαταραχής της προσωπικότητας έχει προταθεί η ανεπαρκής φροντίδα και αποδοχή του παιδιού από τους γονείς του κατά την παιδική ηλικία, η οποία έχει ως αποτέλεσμα αυτό να την αναζητά απεγνωσμένα συνεχώς από τους άλλους ανθρώπους. Μια άλλη υπόθεση προτείνει ότι η διαταραχή είναι ίσως αποτέλεσμα της υπερβολικής έμφασης που έδωσαν οι γονείς στις ικανότητες και στα ταλέντα του παιδιού κατά την παιδική του ηλικία, καθώς επίσης και στις μεγάλες προσδοκίες που είχαν από αυτό. Ίσως αυτή η υπόθεση να εξηγεί και το γιατί η ναρκισσιστική διαταραχή της προσωπικότητας παρατηρείται συχνότερα στα πρωτότοκα παιδιά και στα μοναχοπαίδια.
ΕΞΑΡΤΗΜΕΝΗ Ή ΕΞΑΡΤΗΤΙΚΗ ΔΙΑΤΑΡΑΧΗ ΤΗΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑΣ
Διαγνωστικά κριτήρια
1) Το άτομο παρουσιάζει υπερβολικά μεγάλες δυσκολίες στο να παίρνει αποφάσεις μόνο του, χωρίς συμβουλές από τους άλλους ανθρώπους.
2) Δεν εκφράζει τη διαφωνία του προς τους άλλους ανθρώπους, από φόβο μήπως και δεν γίνει αποδεκτός από αυτούς.
3) Δυσκολεύεται να ξεκινήσει σχέδια και προγράμματα, κυρίως λόγω της έλλειψης αυτοπεποίθησης που το διακρίνει.
4) Αναζητά στενές σχέσεις με τους άλλους, ως μια πηγή φροντίδας και υποστήριξής του.
5) Φοβάται να φροντίσει το ίδιο τον εαυτό του.
Κλινικά Χαρακτηριστικά
Τα άτομα που εμφανίζουν τη συγκεκριμένη διαταραχή της προσωπικότητας θέτουν την ευθύνη του εαυτού τους στους άλλους ανθρώπους -εξαρτώνται από τους άλλους, ακόμη και για τις πιο σημαντικές αποφάσεις που αφορούν στη δική τους ζωή- και υποτάσσουν τις ανάγκες τους στις ανάγκες των άλλων ατόμων, λόγω έλλειψης αυτοπεποίθεσης και λόγω του γεγονότος ότι δεν αντέχουν να είναι μόνα τους. Ζητούν συνεχώς τις συμβουλές και τις νουθεσίες των άλλων για τα ζητήματα που τους απασχολούν και δεν μπορούν μόνα τους να πάρουν αποφάσεις. Επιδιώκουν να είναι συνεχώς σε σχέση εξάρτησης από άλλους, προσκολλώνται σ’αυτούς και συνήθως αποφεύγουν να αναλάβουν οι ίδιοι θέσεις που απαιτούν υπευθυνότητα ή ηγετικό ρόλο. Συνήθως διακρίνονται από απαισιοδοξία, παθητικότητα, αμφισβήτηση της αξίας του εαυτού και φόβο ή αποφυγή της εκδήλωσης σεξουαλικών ή επιθετικών συναισθημάτων προς άλλα άτομα.
Επιδημιολογία
Η διαταραχή αυτή διαγιγνώσκεται συχνότερα στις γυναίκες.
Αιτιολογία
Μια από τις υποθέσεις για την αιτιολογία της συγκεκριμένης διαταραχής προτείνει ότι οι γονείς του ατόμου που αργότερα αναπτύσσει εξαρτημένη διαταραχή της προσωπικότητας είναι υπερπροστατευτικοί και συνεχώς ανταμείβουν την πιστή και «σωστή» συμπεριφορά των παιδιών τους, τιμωρώντας ταυτόχρονα οποιαδήποτε συμπεριφορά είναι ανεξάρτητη ή διαφορετική από τη αναμενόμενη. Η ψυχοδυναμική προσέγγιση θεωρεί ότι η διαταραχή αυτή είναι αποτέλεσμα της σύγχυσης που προκύπτει κατά τη διάρκεια του πρωκτικού σταδίου της ψυχοσεξουαλικής ανάπτυξης του παιδιού. Σύμφωνα με την υπόθεση αυτή, το άτομο παραμένει ανικανοποίητο και αναζητά συνεχώς κάτι, γεγονός που κάνει το γονιό να είναι περισσότερο τιμωρητικός και το παιδί να προσκολλάται όλο και περισσότερο σ’αυτόν.
ΨΥΧΑΝΑΓΚΑΣΤΙΚΗ ΚΑΤΑΝΑΓΚΑΣΤΙΚΗ ΔΙΑΤΑΡΑΧΗ ΤΗΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑΣ
Διαγνωστικά κριτήρια
1) Το άτομο συνήθως απασχολείται έντονα με προγράμματα, λίστες και λεπτομέρειες, σε βαθμό τέτοιο που χάνεται η ουσία της εργασίας του.
2) Είναι υπερβολικά ευσυνείδητο και άκαμπτο, ιδιαίτερα σε θέματα που αφορούν στην ηθική και στις αξίες του.
3) Διακρίνεται από τελειομανία, γεγονός που του προκαλεί δυσκολίες στην ολοκλήρωση της εργασίας που εκτελεί, παρόλο που είναι υπερβολικά αφοσιωμένο σε αυτή.
4) Αδυνατεί να πετάξει φθαρμένα αντικείμενα, ακόμα και αν αυτά δεν έχουν κάποια συναισθηματική αξία.
Κλινικά Χαρακτηριστικά
Τα άτομα που πάσχουν από ψυχαναγκαστική καταναγκαστική διαταραχή της προσωπικότητας διακρίνονται από την υπερβολική ενασχόλησή τους με τους κανόνες, την τάξη, την καθαριότητα, τις λεπτομέρειες και προσπαθούν να επιτύχουν το τέλειο. Συνηθίζουν να ακολουθούν πιστά, αυστηρά και με τελετουργικό τρόπο τους κανόνες -γεγονός που συμβάλει στην εκφόρτιση του άγχους του ατόμου-, αδυνατώντας να ελιχθούν ή να ανεχθούν οποιαδήποτε παράβασή τους, γι’αυτό και είναι ικανά άτομα για την επίτευξη εργασίας ρουτίνας.
Τα συμπτώματα της διαταραχής αναγκάζουν συνήθως τα άτομα αυτά να έχουν περιορισμένες διαπροσωπικές σχέσεις και λίγους φίλους, δεδομένου ότι τα ίδια τα άτομα δεν μπορούν να συμβιβαστούν με τους άλλους και ζητούν από τους άλλους ανθρώπους να συμμορφωθούν με τους δικούς τους κανόνες. Τέλος, λόγω της τελειομανίας τους, φοβούνται ότι θα κάνουν λάθη, είναι αναποφάσιστοι και καθυστερούν όταν πρόκειται να πάρουν κάποιες αποφάσεις.
Επιδημιολογία
Η ψυχαναγκαστική καταναγκαστική διαταραχή της προσωπικότητας εμφανίζεται στο γενικό πληθυσμό σε ποσοστό 1% περίπου και στους κλινικούς πληθυσμούς σε ποσοστά που κυμαίνονται μεταξύ του 3% και 10%.
Αιτιολογία
Η ψυχοδυναμική προσέγγιση θεωρεί ότι η συγκεκριμένη διαταραχή είναι αποτέλεσμα καθήλωσης του ατόμου στο πρωκτικό στάδιο της ψυχοσεξουαλικής του εξέλιξης, το οποίο σχετίζεται με την προσπάθεια αυτονόμησης και ανεξαρτησίας του ατόμου έναντι της εξωτερικής επιβολής ελέγχου από τους γονείς του. Η θεωρητική αυτή προσέγγιση προτείνει ότι οι γονείς των ατόμων με ψυχαναγκαστική καταναγκαστική διαταραχή της προσωπικότητας ήταν πιθανότατα υπερπροστατευτικοί και εξουσιαστικοί απέναντι στο άτομο, όταν ήταν παιδί, και τιμωρούσαν κάθε αντίδραση για αυτονομία του.
Η γνωστική προσέγγιση υποστηρίζει ότι τα άτομα που πάσχουν από ψυχαναγκαστική καταναγκαστική διαταραχή της προσωπικότητας επιδίδονται σε λανθασμένη γνωστική αντανάκλαση της ζωής και του κόσμου. Δηλαδή, το γνωστικό στυλ που χρησιμοποιούν τα άτομα αυτά, το οποίο διακρίνεται από την υπερβολική συγκέντρωση και τον υπερβολικό έλεγχο για πράγματα και καταστάσεις, τα εμποδίζει να συνθέσουν τις εμπειρίες τους κάτω από μια κατανοητή προοπτική.
Πίνακας 1: Οι Κατηγορίες των Διαταραχών της Προσωπικότητας σύμφωνα με το DSM-IV
| 1. Ασθενείς που παρουσιάζονται συχνά να είναι παράξενοι ή εκκεντρικοί |
- Παρανοειδής Διαταραχή της Προσωπικότητας
- Σχιζοειδής Διαταραχή της Προσωπικότητας
- Σχιζότυπη Διαταραχή της Προσωπικότητας
2. Ασθενείς που παρουσιάζονται συχνά να είναι δραματικοί, με έντονα συναισθήματα ή ασταθείς στις διαπροσωπικές τους σχέσεις
- Αντικοινωνική Διαταραχή της Προσωπικότητας
- Μεταιχμιακή Διαταραχή της Προσωπικότητας
- Δραματική Διαταραχή της Προσωπικότητας
- Ναρκισσιστική Διαταραχή της Προσωπικότητας
3. Ασθενείς που παρουσιάζονται συχνά να είναι αγχώδεις ή φοβισμένοι
- Αποφευκτική Διαταραχή της Προσωπικότητας
- Εξαρτημένη Διαταραχή της Προσωπικότητας
- Ψυχαναγκαστική Καταναγκαστική Διαταραχή της Προσωπικότητας
Πίνακας 2: Τα Γενικά Διαγνωστικά Κριτήρια μιας Διαταραχής της Προσωπικότητας σύμφωνα με το DSM-IV
| Α. Ένα διαρκές πρότυπο εσωτερικής εμπειρίας και συμπεριφοράς, το οποίο παρεκκλίνει σαφώς από τις προσδοκίες του πολιτισμικού πλαισίου του ατόμου. Αυτό το πρότυπο εκδηλώνεται σε δύο (ή περισσότερες) από τις ακόλουθες περιοχές:
1) Γνωστική Λειτουργία (δηλαδή τρόποι αντίληψης και ερμηνείας του εαυτού του ατόμου, των άλλων ανθρώπων και των γεγονότων) 2) Συναισθηματικότητα (δηλαδή το εύρος, η έκταση, η ένταση, η αστάθεια και η προσφορότητα/καταλληλότητα της συναισθηματικής αντίδρασης) 3) Διαπροσωπική Λειτουργικότητα 4) Έλεγχος των Παρορμήσεων |
| Β. Το διαρκές πρότυπο είναι δύσκαμπτο και διάχυτο σε ένα ευρύ φάσμα προσωπικών και κοινωνικών καταστάσεων. |
| Γ. Το διαρκές πρότυπο οδηγεί σε κλινικά σημαντική ενόχληση ή έκπτωση της κοινωνικής, επαγγελματικής ή άλλων σημαντικών περιοχών της λειτουργικότητας. |
| Δ. Το πρότυπο είναι σταθερό και μακράς διάρκειας, ενώ η έναρξή του μπορεί να ανιχνευθεί τουλάχιστον στην εφηβεία ή στη νεαρή ενήλικη ζωή του ατόμου. |
| Ε. Το διαρκές πρότυπο δεν εξηγείται καλύτερα σαν εκδήλωση ή συνέπεια άλλης ψυχικής διαταραχής. |
| ΣΤ. Το διαρκές πρότυπο δεν οφείλεται στις άμεσες φυσιολογικές δράσεις μιας ουσίας (π.χ., ουσία κατάχρησης, φάρμακα), ή γενικής σωματικής κατάστασης (π.χ., τραύμα κεφαλής). |
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Alloy, L.B., Acocella, J. & Bootzin, R.R.(1996).Abnormal Psychology: Current Perspectives. Seventh Edition. New York: McGraw-Hill, Inc.
Benjamin, L.S.(1996). Interpersonal Diagnosis and Treatment of Personality Disorders. New York: The Guilford Press.
Bernstein, D.P., Useda, D. & Siever, L.J.(1995). Paranoid Personality Disorder. In W.J. Livesley (ed.), The DSM-IV Personality Disorders. New York: The Guilford Press, pp. 45-57.
Bronich, T. & Mombour, W. (1998). The Modern Assessment of Personality Disorders. Part 2: Reliability and Validity of Personality Disorders. Psychopathology, 31, 293-301.
Comer, R.J. (1995). Abnormal Psychology. Second Edition. New York: W.H. Freeman and Company.
Dhossche, D.M. & Shevitz, S.A. (1999). Assessment and Importance of Personality Disorders in Medical Patients: An Update. Southern Medical Journal, 92(6), 546-556.
Dowson, J.H. (1995a). Personality Disorders: Basic Concepts and Clinical Overview. In J.H. Dowson & A.T. Grounds (eds.), Personality Disorders: Recognition and Clinical Management. Cambridge: University Press, pp. 3-42.
Dowson, J.H. (1995b). Specified Personality Disorders: Clinical Features. In J.H. Dowson & A.T. Grounds (eds.), Personality Disorders: Recognition and Clinical Management. Cambridge: University Press, pp. 43-127.
Gunderson, J.G. & Phillips, K.A. (1995). Personality Disorders. In H.I. Kaplan & B.J. Sadock (eds.), Comprehensive Textbook of Psychiatry. Volume Two. Sixth Edition. Baltimore: Williams and Wilkins, 1425-1461.
Gunderson, J.G. Ronningstam, E. & Smith, L.E.(1995). Narcissistic Personality Disorder. In W.J. Livesley (ed.), The DSM-IV Personality Disorders. New York: The Guilford Press, pp. 201-212.
Gunderson, J.G., Zanarini, M.C. & Kisiel, C.L.(1995). Borderline Personality Disorder. In W.J. Livesley(ed.), The DSM-IV Personality Disorders. New York: The Guilford Press, pp. 141-172.
Hirschfeld, R.M., Shea, M.T. & Weise, R.(1995). Dependent Personality Disorder. In W.J. Livesley (ed.), The DSM-IV Personality Disorders. New York: The Guilford Press, pp. 239-256.
Kalus, O., Bernstein, D.P. & Siever, L.J.(1995). Schizoid Personality Disorder. In W.J. Livesley(ed.), The DSM-IV Personality Disorders. New York. The Guilford Press, pp. 58-70.
Kisely, S. (1999). Psychotherapy for Severe Personality Disorder: Exploring the Limits of Evidence Based Purchasing. British Medical Journal, 318, 1410-1412.
Lenzenweger, M.F. & Clarkin, J.F.(1996). The Personality Disorders: History, Classification and Research Issues. In J.F. Clarkin & M.F. Lenzenweger(eds.), Major Theories of Personality Disorder. New York: The Guilford Press, pp. 1-35.
Marlowe, M. & Sugarman, P. (1997). ABC of Mental Health: Disorders of Personality. British Medical Journal, 315, 176-179.
Marmar, C.R. (1995). Personality Disorders. In H.H. Goldman (ed.), Review of General Psychiatry. Fourth Edition. U.S.A: Prentice- Hall International, Inc., pp. 309-331.
McCrae, R.R. & Costa, P.T. (1997). Personality Trait Structure as a Human Universal. American Psychologists, 52(5), 509-516.
Miliora, M.T. (1998). Facial Disfigurement: A Self-Psychological Perspective on the Hide- and- Seek Fantasy of an Avoidant Personality. Bulletin of the Menninger Clinic, 62(3), 378-393.
Millon, T. & Davis, R.D.(1996). Disorders of Personality: DSM-IV and Beyond. Second Edition. Toronto: John Wiley and Sons, Inc.
Millon, T. & Martinez, A. (1995). Avoidant Personality Disorder. In W.J. Livesley(ed.), The DSM-IV Personality Disorders. New York: The Guilford Press, pp. 218-223.
Millon, T. (1996). Personality and Psychopathology: Building a Clinical Science. New York: John Wiley and Sons, Inc.
+ - 
One response to “Περί Προσωπικότητας”