Ζωτικό ψεύδος

Ο Νορβηγός θεατρικός συγγραφέας Ερρίκος Ίψεν εφηύρε τον όρο «ζωτικό ψεύδος», εννοώντας εκείνη την καθησυχαστική ιστορία που λέμε στους εαυτούς μας προκειμένου να κρύψουμε μια πιο οδυνηρή αλήθεια την οποία δεν μπορούμε να διαχειριστούμε ή δεν θέλουμε ή αδυνατούμε λόγω άγνοιας. Αφορά την συγκάλυψη μιας ανεπιθύμητης πραγματικότητας με ένα ωραίο ψέμα. Κάθε ζωτικό ψεύδος απαιτεί ιστορίες συγκάλυψης που αποκρύπτουν την απλή αλήθεια. Η «Αγριόπαπια» του Ίψεν θεωρείται έργο συμβολικό, το μήνυμα του οποίου συνοψίζεται ως εξής: «Απέναντι στην αδυσώπητη αλήθεια της ζωής, η οποία μπορεί να τον συντρίψει, ο άνθρωπος προτιμά να συντηρεί ένα ζωτικό ψέμα».

Ο Ρέλινγκ και ο Γκρέγκερς (Γρηγόρης) εκπροσωπούν δύο αντίθετες οπτικές. Ο ξεπεσμένος γιατρός Ρέλιγκ ισχυρίζεται ότι, όταν οι άνθρωποι στέκονται αδύναμοι μπροστά στην ωμή πραγματικότητα, προκειμένου να αντεπεξέλθουν βάζουν στη θέση της πραγματικότητας ένα «ζωτικό ψεύδος», ως θεραπεία διά πάσαν νόσον. Το ζωτικό ψεύδος είναι το μόνο φάρμακο που μπορεί να κάνει τη ζωή υποφερτή κι η αλήθεια δεν είναι κάτι που μπορούν όλοι να διαχειριστούν ή να αντέξουν και, στις περισσότερες περιπτώσεις, θα διαλύσει τα πάντα. Ο Γρηγόρης απ’ την άλλη ανέπτυξε τη φιλοσοφία του για τη ζωή, την οποία αποκαλεί “επιταγή του ιδεώδους” και συνοψίζεται στον αγώνα για επίτευξη της αλήθειας με κάθε θυσία. Η αλήθεια πρέπει να αποκαλύπτεται, όποιο κι αν είναι το κόστος, διότι μόνο τότε μπορεί κανείς να γίνει κοινωνός της ιδεώδους ζωής. Πιστεύει ότι, μέσω της παραδοχής, της συγχώρεσης και της αυτοθυσίας, καταφέρνει κανείς να βγει από το σκοτάδι της αυταπάτης (επιλεγμένη άρνηση της πραγματικότητας). Μόνο έτσι αξίζει να ζει κανείς τη ζωή του.

Τι είναι πιο οδυνηρό: τα ζωτικά ψεύδη ή η «ειλικρινίτιδα»; Πρόκειται για τις δύο όψεις του ίδιου νομίσματος. Ακόμη και ως λέξη η «ειλικρινίτιδα» δηλώνει ασθένεια. Ο Ίψεν είναι ο τελευταίος που θα επικροτούσε την υιοθέτηση του «ζωτικού ψεύδους» από τους ανθρώπους. Το «ζωτικό ψεύδος» είναι χρήσιμο μόνο για άτομα και κοινωνίες, που, χωρίς να προσδοκούν ανάσταση καμία, δέχονται παθητικά και αδιαμαρτύρητα τα πλήγματα. Από την άλλη, κανείς δεν θέλει ανθρώπους σαν το Γρηγόρη στη ζωή του, διότι σου τραβούν ό,τι πιο στέρεο έχεις και σε αφήνουν γυμνό στον δρόμο.
«Τα ειλικρινή λόγια δεν είναι ωραία. Τα ωραία λόγια δεν είναι ειλικρινή.» Λάο Τσε

Ο Ίψεν δεν είναι ο μόνος που ασχολήθηκε με αυτό το θέμα. Συγγραφείς, φιλόσοφοι και ψυχολόγοι έχουν αναφερθεί σε αυτό το ζήτημα. Το ζωτικό ψεύδος ανήκει στο σύμπαν του άλογου μέρους της ψυχής, σύμφωνα με τη Θεωρία της γνώσης κατ’ Αριστοτέλη. Ο Νίτσε λέει: “Η διατήρηση του ψεύδους για την απόκρυψη της πραγματικής αδιέξοδης φύσης της ζωής, είναι ουσιώδης όρος για τη διαιώνιση της (ζωής).” Ο Νίτσε είναι γνήσιος εκπρόσωπος της δυτικής απαισιοδοξίας (πεσιμισμός). Όταν το σωτήριο “ζωτικό ψεύδος” εξαφανιστεί, το Μηδέν από προοπτική της ύπαρξης γίνεται παρόν της ύπαρξης, την αναιρεί και την απονοηματοδοτεί.
«Το πιο συνηθισμένο ψέμα είναι αυτό που λέει κανείς στον εαυτό του. Τα ψέματα προς τους άλλους είναι η εξαίρεση.» Νίτσε

Τι είναι όμως στην πραγματικότητα το ζωτικό ψεύδος ή αλλιώς μάσκα ή προσωπείο; Είναι ένας ή και περισσότεροι μύθοι που καταλαμβάνουν τη θέση μιας ενοχλητικής αλήθειας σχετικά με τον εαυτό μας. Οι άνθρωποι είναι συνηθισμένοι στην εξαπάτηση. Κατά τη διάρκεια της ζωής μας εξαπατούμε συχνά τους άλλους λέγοντας ψέματα, αποκρύπτοντας την αλήθεια ή και διαστρεβλώνοντάς τη, παρερμηνεύοντας γεγονότα, κρύβοντας ουσιώδεις πληροφορίες. Τις ίδιες μεθόδους όμως χρησιμοποιούμε και για να εξαπατήσουμε τους εαυτούς μας, φτιάχνοντας μια εικονική πραγματικότητα για το ποιοι ακριβώς είμαστε. Πόσο καιρό όμως μπορούμε να ζούμε με την εικονική πραγματικότητα αυτή χωρίς να χαθούμε μέσα της;

Οι άνθρωποι δεν είμαστε τέλεια όντα, κι ο καθένας από εμάς έχει ελαττώματα. Πολλές φορές σφάλουμε, αποτυγχάνουμε και πέφτουμε θύματα των φαύλων συνηθειών/παθών μας. Παράλληλα όμως, πρέπει να διατηρηθεί μέσα μας η ζωτική ανάγκη να έχουμε θετική εικόνα για τον εαυτό μας. Προκειμένου να συμφιλιώσουμε τα ελαττώματά μας με την αναγκαία αίσθηση ότι αξίζουμε, κρύβουμε τις ατέλειές μας τόσο από εμάς τους ίδιους όσο και από τους άλλους. Έτσι τείνουμε να πιστεύουμε ότι είμαστε άξιοι και ότι διάγουμε ενάρετα το βίο μας. Ο Αθηναίος ρήτορας και πολιτικός Δημοσθένης, έχει πει: «Δεν υπάρχει ευκολότερο πράγμα από το να ξεγελάει κανείς τον εαυτό του. Γιατί ό,τι επιθυμούμε, πρόθυμα το πιστεύουμε».

Με τη διαδικασία αυτή επιτυγχάνουμε να εξαπατούμε τους εαυτούς μας περισσότερο από τους άλλους, διότι αργά ή γρήγορα όλο και κάποιο πραγματικό χαρακτηριστικό γνώρισμα του εαυτού μας θα γίνει φανερό στους άλλους λόγω κάποιας συμπεριφοράς μας, ενώ εμείς θα συνεχίζουμε να εξαπατούμε τον εαυτό μας, ρίχνοντας στους άλλους το φταίξιμο για τις αρνητικές συνέπειες.

Η εξαπάτηση του εαυτού μας είναι μία διαδικασία συγκάλυψης. Στόχος αυτής της κάλυψης είναι η προστασία του ατόμου από τις ενοχλητικές αλήθειες και την παραδοχή λαθών που θα πλήγωναν την αυτοπεποίθησή του και την κοινωνική του εικόνα. Αν και το να έχουμε θετική αυτό-εικόνα θεωρείται καλό για την εξελικτική μας πορεία, όταν όμως αυτή βασίζεται υπερβολικά στην κάλυψη (δηλαδή στο ψέμα), δημιουργούνται σοβαρά προβλήματα. Αν η αυτό-εξαπάτηση πάρει σε μεγάλο βαθμό τη θέση της πραγματικότητας, προκύπτει ένα χάσμα ανάμεσα σε αυτό που πραγματικά είμαστε και σε αυτό που δείχνουμε ή θέλουμε να είμαστε. Τις περισσότερες φορές το άτομο μπορεί να ισορροπήσει, αλλά πάντα κινδυνεύει να έρθει αντιμέτωπο με την αλήθεια. Όσο πιο βαθύ είναι το χάσμα, τόσο πιο οδυνηρή είναι η αλήθεια, αφού δεν έχει μάθει να διαχειρίζεται το ατελές μέρος της υπόστασης του.

Υπάρχουν πολλές στιγμές στη ζωή του καθενός όπου η αυτό-εξαπάτηση παύει να είναι ισχυρή και εμφανίζονται ρωγμές στο ψέμα. Τέτοιες περιπτώσεις μπορεί να είναι ιδανικές ευκαιρίες για ενδοσκόπηση και αυτό-βελτίωση, όμως τις περισσότερες φορές επιλέγουμε να χρησιμοποιήσουμε μεγαλύτερη δόση αυτό-εξαπάτησης. Αρνούμαστε καταστάσεις, απόψεις και συναισθήματα, δεν αποδεχόμαστε την ευθύνη, κάνουμε ό,τι μπορούμε για να αποσπάσουμε την προσοχή μας (π.χ. βρισκόμαστε διαρκώς απασχολημένοι, μαζεύουμε περισσότερα υλικά αγαθά) και επιλέγουμε τη σιγουριά που μας προσφέρει η ρουτίνα μας. Η ανασφάλεια, η ντροπή και η έντονη επιθυμία αποδοχής μας πιθανότερο είναι να καρπίσουν σπόρους του ανύπαρκτου, ενώ η προσπάθεια μας να ακολουθήσουμε τον αξιόπιστο χάρτη της πραγματικότητας, σαν έπαθλα της έχει τουλάχιστον την αυτοεκτίμηση.

Η κατάρριψη της αυτό-εξαπάτησης είναι μια δύσκολη και χρονοβόρα διαδικασία. Το ίδιο δύσκολη όμως είναι και η διατήρησή της. Το άτομο πρέπει να σπαταλά ενέργεια και χρόνο προκειμένου να συντηρεί την ψεύτικη εικόνα του. Καθώς εκείνο έχτισε την εικόνα αυτή (αρνούμενο τα μειονεκτήματά του), είναι αναγκασμένο να προσποιείται συνεχώς (να συντηρεί το οικοδόμημα). Κάθε στιγμή χαλάρωσης είναι επικίνδυνη γιατί μπορεί να αποκαλύψει τον αληθινό του εαυτό.

Ως ένα βαθμό, η αυτό-εξαπάτηση είναι ωφέλιμη για τη διατήρηση της ψυχικής υγείας. Γίνεται όμως δυσλειτουργική όταν είναι ο μόνος τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζουμε καταστάσεις και γεγονότα. Ο πραγματικός μας εαυτός εξακολουθεί να υπάρχει, δεν χάνεται επειδή ζούμε σε μια αυταπάτη. Η αντίθεση αυτή, ανάμεσα στον πραγματικό εαυτό και την αυταπάτη, μπορεί να προκαλέσει θυμό, κακές κοινωνικές, εργασιακές, ερωτικές και οικογενειακές σχέσεις, απομόνωση, κατάθλιψη, άγχος και φοβίες.

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η επίτευξη της αυτογνωσίας είναι μια διαδικασία που απαιτεί χρόνο και κόπο. Όταν όμως, έστω και σε κάποιο βαθμό, την κατακτούμε τότε απελευθερωνόμαστε από την ανάγκη να κατασκευάζουμε μάσκες, ζωτικά ψεύδη. Χρησιμοποιούμε το χρόνο μας για να βελτιώνουμε τον εαυτό μας και όχι να τον κρύβουμε.

Ο Carl Jung έχει πει πως το να γνωρίζουμε το δικό μας σκοτάδι είναι η καλύτερη μέθοδος για να αντιμετωπίσουμε το σκοτάδι των άλλων. Είμαστε γεμάτοι φόβο, αιτιολογούμε, βρίσκουμε δικαιολογίες, τρέμουμε μπροστά στη σκέψη πως κάποιος θα δει αυτό που πραγματικά είμαστε. Κι έτσι, λέμε ψέματα στον εαυτό μας και τους άλλους, κι έρχεται η στιγμή που πιστεύουμε αυτά τα ψέματα και γινόμαστε σκλάβοι τους. Το ζωτικό ψεύδος είναι οι ιστορίες που δημιουργούν οι οικογένειες ώστε να κρύψουν δυσάρεστες αλήθειες που είναι πολύ επικίνδυνες ή επώδυνες για να τις ομολογήσουν. Το ψέμα είναι ζωτικό επειδή διατηρεί μία επιφανειακή αρμονία, παρά το μεγάλο κόστος.

Η αυταπάτη είναι ένας μηχανισμός αυτοάμυνας, που προσφέρει προσωρινή ανακούφιση και διαστρεβλώνει την αντίληψή μας για την πραγματικότητα. Τυλίγουμε τον εαυτό μας σ’ ένα νέο αποδεκτό πακέτο και δημιουργούμε «ρόλους» ώστε να ανήκουμε. Η μάσκα μας παίρνει πολλές μορφές και τελικά καταλήγει να γίνει η φυλακή μας. Λαχταράμε να βγούμε στον κόσμο, να γίνουμε αποδεκτοί, να αγαπηθούμε, αλλά όσα απορρίπτουμε στον εαυτό μας τα θάβουμε βαθιά, τα κρατάμε στο ασυνείδητο, τα κρύβουμε απ’ όλους. Δεν συνειδητοποιούμε πως όλα αυτά με τα οποία δεν θέλουμε να ζήσουμε, είναι αυτά που δεν θα μας αφήσουν να ζήσουμε. Δεν συνειδητοποιούμε πως αν δεν υπήρχε το σκοτάδι, δεν θα μπορούσαμε να γνωρίσουμε το φως.

Βρίσκουμε καταφύγιο στις αυταπάτες μας γιατί η ντροπή μπορεί να καταστρέψει την αίσθηση που έχουμε για τον εαυτό μας. Η δυσλειτουργική, υπερβολική σκέψη είναι ο λόγος για τον οποίο δεν είμαστε πρόθυμοι ν’ ανοιχτούμε στους άλλους και τον κόσμο. Την μεγαλύτερη τιμωρία την επιβάλουμε οι ίδιοι στον εαυτό μας, καθώς του στερούμε την πηγαία ενέργεια του και τον κρατάμε όμηρο στο παρελθόν. Φοβόμαστε για την εικόνα που παρουσιάζουμε, μήπως πούμε το λάθος πράγμα, μήπως ντροπιαστούμε μπροστά σε άλλους, μήπως χάσουμε τους ανθρώπους που μας αγαπούν, μήπως φανεί η ζήλια μας, μήπως μαθευτούν οι σκέψεις μας, μήπως μείνουμε μόνοι, μήπως αποκαλυφθεί η διχασμένη μας ύπαρξη.

Χρειάζεται να είμαστε ειλικρινείς με τον εαυτό μας, να έχουμε επίγνωση των φόβων μας και να τους κατακτήσουμε, γιατί μας κρατούν μακριά από την αληθινή μας ταυτότητα. Μπορούμε ν’ αναγνωρίσουμε πότε αυταπατώμεθα: είναι όταν γινόμαστε αμυντικοί, αντιφατικοί και βρίσκουμε δικαιολογίες. Όταν η ακεραιότητα γλιστρά από πάνω μας και αποφεύγουμε την αλήθεια, όταν δεν είμαστε ευθυγραμμισμένοι με τις αξίες μας κι όταν κρύβουμε τα κίνητρα και τις προθέσεις μας. Όταν πείθουμε τον εαυτό μας για κάτι και αλλάζουμε πλευρές μίας ιστορίας ώστε να νοιώθουμε καλά. Η αυταπάτη μας προσφέρει θεραπεία για τις αδυναμίες και τους φόβους μας. Δυστυχώς όμως η θεραπεία είναι βραχυπρόθεσμη και μετά από λίγο μας αφήνει μουδιασμένους, γιατί μας έχει οδηγήσει στη διαστρέβλωση των αξιών και των πεποιθήσεών μας ώστε να ταιριάξουν στις ανάγκες μας, τις συνθήκες και τις υποτιθέμενες αδυναμίες μας.

Η αυτό-εξαπάτηση ξεκινά από την παιδική ηλικία, την ηλικία όπου ο άνθρωπος χτίζει την αυτοπεποίθησή του. Όταν το παιδί πει με παράπονο στη μαμά του «εγώ είχα μελετήσει, αλλά ο δάσκαλος ήταν πολύ αυστηρός» προσπαθεί, αν δεν είχε τελικά μελετήσει, να εξαπατήσει τη μητέρα, για να γλιτώσει την τιμωρία καθώς επίσης να εξαπατήσει και τον εαυτό του, για να διατηρήσει την αυτοπεποίθησή του.

Το εσωτερικό καμπανάκι ηχεί πολύ έντονα κατά τη κρίσιμη περίοδο της εφηβείας. Αντιμέτωπος με την αντανάκλαση του Εγώ, το οικείο βάθος του Εγώ, ο νέος βρίσκεται μπροστά σε μια δοκιμασία που διυλίζει την εμπειρία του και προεκτείνει τον ορίζοντά των πράξεων του στο μέλλον. Είναι το σημαντικότερο κατώφλι μεταξύ του κόσμου της αυταπάτης και της αλήθειας· σε κάθε μεταβατική εμπειρία ελλοχεύουν οι κίνδυνοι απώλειας προσανατολισμού, εκτροπής, αστοχίας. Στις λιγότερο φαύλες Ελληνικές Πόλεις της αρχαιότητας στη δοκιμασία με το φύλακα του κατωφλίου ο νέος καλείται να εξωτερικεύσει τον Ήρωα των ουσιωδών προτύπων μέσα του.

«Το ανθρώπινο είδος δε μπορεί να αντέξει πάρα πολλή πραγματικότητα» Τ. Σ. Έλλιοτ
Όταν οι άνθρωποι δυσκολεύονται να αποδεχτούν μια πραγματικότητα, η αυταπάτη μπορεί να αναδειχτεί σε αμυντικό μηχανισμό. Το να πείσει κάποιος τον εαυτό του ότι τα γεγονότα είναι όπως εκείνος τα αντιλαμβάνεται, γίνεται μονόδρομος. Οι αυταπάτες μας είναι επιλεγμένη άρνηση της πραγματικότητας. Στην ψυχιατρική οι αυταπάτες θεωρούνται φαινόμενο με νευρολογικό έρεισμα και σχετίζονται με τη σχιζοφρένεια και τη διπολική διαταραχή, τις νευρώσεις, τις ψευδαισθήσεις και τις παραισθήσεις. Ο Φρόιντ αντιπαράθεσε τον αντικειμενικό κόσμο με τον υποκειμενικό, θεωρώντας ψυχοπαθολογική κάθε απόκλιση από το αντικειμενικά υπαρκτό!

Άλλοι ειδικοί όρισαν, ανάμεσα σε αντικειμενικό και υποκειμενικό, την ύπαρξη ενός θεμιτού «μεταβατικού χώρου». Ένας ενδιάμεσος τόπος, όπου ο άνθρωπος πειραματίζεται δημιουργώντας σύνδεσμους του ορατού κόσμου με τον εσωτερικό του. Όλοι μας χρειαζόμαστε ένα είδος εσωτερικής αναπαράστασης όσων θα επιλεγούν να μετουσιωθούν στον εξωτερικό κόσμο! Το παιδάκι παίζοντας, ο καλλιτέχνης δημιουργώντας, ο ποιητής με τους συμβολισμούς του. Στον ενδιάμεσο αυτό κόσμο μας η αυταπάτη παίζει δημιουργικό ρόλο. Τίποτα όμως δεν μπορεί να αναιρέσει την αλήθεια της αυταπάτης ως άρνηση. Το άτομο αμύνεται ισχυρά απωθώντας αισθήματα και γεγονότα που δεν επιθυμεί να αποδεχτεί.

Μια αυταπάτη μπορεί να γεννηθεί εξαιτίας «γνωστικής ασυμφωνίας». Όλοι μας επιδιώκουμε να διατηρούμε μιαν αρμονία στα γνωστικά μας αποθέματα. Η ασυμφωνία ανάμεσα στα γνώριμα και όσα κοντράρουν τις πεποιθήσεις μας, ενίοτε οδηγεί, από αντίδραση, σε εμμονή μας στο παγιωμένο γνωστικό μας πεδίο. (Όταν η πραγματικότητα έρχεται σε σύγκρουση με την γνώμη σου, τόσο το χειρότερο για την πραγματικότητα.)

Τόσο το «ζωτικό ψεύδος» του Ίψεν, όσο και το «προσωπείο» του Κ.Γιουνγκ, εμπλέκονται σαφώς στην αυτο-εξαπάτηση!
Στην ουσία αμφότερα εξυπηρετούν την προσωπικότητα που χτίζει ο καθένας μας. Η αυταπάτη, εν προκειμένω, αφορά την επιλογή ταφής των προσωπικών δυστοπιών. Το άτομο οδηγείται στο να υιοθετεί και να προβάλει μόνο εκείνα τα χαρακτηριστικά του που είναι αποδεκτά από τον ίδιο και την κοινωνία. Με απώτερο σκοπό, πέραν της εξαπάτησης των άλλων, το μετασχηματισμό του σε μία δεύτερη φύση από την οποία δεν μπορεί να αποδράσει, ισχυροποιώντας την αυταπάτη ως πεποίθηση πραγματικότητας. Λειτουργεί σαν απατηλός αυτοπροσδιορισμός.

Τα ζωτικά ψεύδη στις ομάδες – Ομαδικές αυταπάτες

(Ομάδα = Οικογένεια, γείτονες, χωριά, σύλλογοι, επιχειρήσεις, πιστοί μιας θρησκείας, κράτη, κοινωνίες των πολιτών, έθνη, φυλές κλπ)

Η «κοινωνική αναπαράσταση» είναι το σημείο τομής του ατομικού και του συλλογικού. Το σημείο στο οποίο η ατομική ιστορία, η ατομική αντίληψη για τον εαυτό και τον κόσμο, οι ατομικές σκέψεις απόψεις αντιλήψεις, προσδοκίες συναντούν τις αντίστοιχες ομαδικές. Στην αλληλεπίδραση του «εγώ» με το «εμείς» η ανάγκη διατήρησης της ομάδας μπορεί να οδηγήσει σε ομαδική αυταπάτη. Όταν οι πάγιες πεποιθήσεις της τίθενται σε αμφισβήτηση, τα μέλη της καταφεύγουν ασυνείδητα στην άρνηση. Οφθαλμοφανή γεγονότα και αδιάσειστα επιχειρήματα καταλήγουν στο κενό, καθώς τα άτομα έχουν υπερεπενδύσει στην ατομική καταξίωσή τους μέσω της ομάδας. Η ομάδα χρησιμοποιεί την αυταπάτη σαν επιλεγμένη της πραγματικότητα.

Πολύ συχνά τα μέλη των ομάδων κατασκευάζουν καθησυχαστικές ιστορίες για να αποφύγουν ή να αποκρύψουν μιαν αλήθεια που είναι οδυνηρή και μπορεί να οδηγήσει σε ψυχική ή φυσική κατάρρευση. Κάθε ζωτικό ψεύδος συνδέεται με ιστορίες που διαστρεβλώνουν την πραγματικότητα, ενώ ασήμαντα γεγονότα αποκτούν μεγάλη διάσταση, προκειμένου να διατηρηθεί η ασφάλεια της ομάδας και η εικόνα ενός υπέροχου εαυτού που δεν κινδυνεύει από το φόβο της κατάρρευσης και θα παραμείνει όρθιος, οτιδήποτε και να συμβεί.

Το ζωτικό ψεύδος, δηλαδή η παραποίηση της πραγματικότητας και η αυταπάτη που το άτομο ή η ομάδα επιλέγει εξαπατώντας τον ίδιο της τον εαυτό, μπορεί να οφείλεται σε αρκετούς παράγοντες όπως είναι ο φόβος της κατάρρευσης σε ατομικό ή ομαδικό επίπεδο αλλά και σε βαθύτερες ανάγκες ή εσωτερικευμένες αναπαραστάσεις σημαντικών προσώπων που έχουν τις ρίζες τους στην παιδική ηλικία. Το φαινόμενο του ζωτικού ψεύδους που οδηγεί σε αυταπάτη αποτελεί το κλειδί για την κατανόηση ενός συνδρόμου που παρατηρείται στις ομάδες και επηρεάζει την ποιότητα των σχέσεων.

Το ζωτικό ψεύδος στηρίζεται σε έναν κώδικα ηθικής ο οποίος έχει διαμορφωθεί προκειμένου, φαινομενικά, να συνεισφέρει στους «σημαντικούς στόχους της ομάδας». Στην πραγματικότητα όμως εξυπηρετεί τα άτομα και τις ομάδες, ώστε να κατασκευάσουν ιστορίες μέσα από τις οποίες μπορούν να δικαιολογήσουν τη στάση και τη συμπεριφορά τους. Οι ομάδες, δηλαδή, όπως και τα άτομα τείνουν να θεωρητικοποιούν την παραποίηση της πραγματικότητας, επιλέγοντας ασυνείδητα να αναπαράγουν επιλεκτικές αναμνήσεις και γεγονότα που συνεισφέρουν προς τη κατεύθυνση αυτή. Στην προσπάθειά τους να συντηρήσουν τη θετική εικόνα που ίσως είχε η ομάδα στο παρελθόν, αλλά δεν ανταποκρίνεται πια στην πραγματικότητα που βιώνει σήμερα, ενισχύουν τη συλλογική αυταπάτη (collective self-deception).

Ο φόβος της κατάρρευσης αποτελεί μια επώδυνη εμπειρία που κρύβεται βαθιά στο ασυνείδητο του ατόμου και έρχεται στην επιφάνεια κάτω από ορισμένες συνθήκες. Ενώ το «εγώ» προσπαθεί να οργανώσει άμυνες κατά της κατάρρευσης, την ίδια στιγμή τίθεται σε κίνδυνο και απειλείται με αποδιοργάνωση. Επινοεί τότε ζωτικά ψεύδη για να μπορέσει να βρει σημεία σταθερότητας και ασφάλειας.

Το άτομο που βιώνει έντονη οντολογική ανασφάλεια προσπαθεί να επινοήσει τρόπους με τους οποίους θα καταφέρει να διατηρήσει την ταυτότητά του, τον εαυτό του και τους άλλους ζωντανούς, κατασκευάζοντας ζωτικά ψεύδη. Τα μικρά και ασήμαντα γεγονότα παίρνουν μεγάλη διάσταση στον ιδιαίτερο κόσμο που πλάθει το άτομο προκειμένου, να εδραιώσει και να διατηρήσει την υπόστασή του. Η οντολογική ανασφάλεια που βιώνει το άτομο προσομοιάζει με έναν διαρκή ψυχολογικό θάνατο.

Ο φόβος της κατάρρευσης, αναφέρεται σε έναν φαινομενικό θάνατο, ο οποίος έχει βιωθεί ως εμπειρία στο παρελθόν. Αυτός είναι ένας λόγος που συχνά για τους ανθρώπους στους οποίους έχει επέλθει ο ψυχολογικός θάνατος, η αυτοκτονία ως λύση απελπισίας φαίνεται να δίνει λύτρωση, καθώς νοιώθουν περισσότερο νεκροί παρά ζωντανοί. Στις ομάδες, στους οργανισμούς, στα κινήματα και αλλού, ο φόβος της κατάρρευσης από ατομικός γίνεται συλλογικός.

Τα ζωτικά ψεύδη και η συλλογική αυταπάτη εξυπηρετούν την εσωτερική ισορροπία και συγκράτηση της ομάδας, μειώνοντας το ατομικό και συλλογικό άγχος για τη διάλυση της ομάδας. Η αυταπάτη αναπαράγεται μέσα από συγκεκριμένους μηχανισμούς και την κατασκευή μιας ψευδο-εικόνας (false image) που κατασκευάζεται ασυνείδητα, παρά το γεγονός ότι τα δεδομένα υποδεικνύουν μια διαφορετική πραγματικότητα. Η άρνηση της πραγματικότητας και η άρνηση της άρνησης της πραγματικότητας ενισχύουν την αυταπάτη. Ωστόσο, το άγχος και η αίσθηση απειλής αναδύονται σε στιγμές που το άτομο και η ομάδα αδυνατούν να τις ελέγξουν.

Έτσι συχνά τα άτομα και οι ομάδες μέσα από μη ελέγξιμες ψυχοκοινωνικές διεργασίες μπορεί να οδηγηθούν ακόμη και σε «μη-ηθικές» αποφάσεις συντηρώντας την αυταπάτη τους, στην προσπάθεια για αυτό-συντήρηση, δηλαδή στην προσπάθεια αποφυγής του φόβου της κατάρρευσης. Σε αυτό το φαινόμενο ιδιαίτερη σημασία έχει η διαμόρφωση της «τυφλής» ομαδικής σκέψης (group think), το οποίο μπορεί να έχει καταστροφικές συνέπειες για τις ομάδες, τους οργανισμούς αλλά και τα μέλη τους.

Το φάρμακο “αυτογνωσία”

Στην αντίληψη των ανιστόρητων λαών λείπουν οι σταθερές αξίες — πρέπει να μεταβάλλονται διαρκώς εξαιτίας της αδυναμίας των να αντιληφθούν τη νομοτελειακή υπόσταση των πρώτων αρχών, τις οποίες καταργούν αυθαιρετώντας προκειμένου να “στήσουν” την ανυπόστατη θεωρία, συμπαρασύροντας και όλους όσους αστόχαστα σύρονται προς το δυτικό αδιέξοδο.

Στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ το 1980, με την έναρξη του ακαδημαϊκού έτους, ο Daniel Bell, αρχίζοντας τα μαθήματά του, είπε: «Το πρώτο πράγμα που πρέπει να γνωρίζει κάποιος είναι πως να πουλήσει τον εαυτό του – The first thing one has to know is how to sell himself». Το αρχαίο ρητό «Γνώθι σαυτόν» για τον Bell είχε μια παθητική έννοια, ενώ η συμβουλή του είναι ενεργητική, και μάλιστα η άποψη αυτή αιτιολογείται με επιχειρήματα όπως: “Ο αγγλικός όρος «sell» έχει και άλλες έννοιες πέραν από την έννοια του πουλώ = ανταλλάσσω κατά κανόνα με χρήμα, προωθώ, πρακτορεύω, αποδοχή, κερδίζω την αποδοχή”. Σ’ αυτό ακριβώς το πνεύμα και η σύγχρονη φιλοσοφική σκέψη, αδυνατώντας να βρει σταθερούς άξονες, μιλάει για μεταμοντέρνα περίοδο, ή μετανεωτερική εποχή (postmodern era), που στο βάθος εκφράζει κυρίως την υποχώρηση, αν όχι την διάλυση των μεγάλων φιλοσοφιών του παρελθόντος.

Η ρήση του Bell είναι ουσιαστικά αντανάκλαση προτύπων που εκφράζουν συμπεριφορές, τύπους εξωτερικής εμφάνισης. Αυτό που υπάρχει γύρω μου και μου ζητά να ενταχθώ είναι η ΑΓΟΡΑ, ο μεγάλος εργοδότης, ο μεγάλος αφέντης. Από την δεκαετία του ’80 στη Δύση, του ’90 στην Ελλάδα, η «youth culture» έχει περάσει σε όλους ανεξαιρέτως, με πολλές επιπτώσεις, μεταξύ των οποίων η γελοιοποίηση και ο παλιμπαιδισμός, τα οποία θεωρούνται επαναστατικά σήμερα.

Η αυτογνωσία και η αυτονομία της βούλησης του ανθρώπου παραμένουν οι ύψιστες αρχές και τα θεμέλια της ελευθερίας του. «Γνώθι σαυτόν», προβαλλόταν ως πρωταρχικός όρος αυτοσυνειδησίας, αυτοκάθαρσης, προσπάθειας πνευματικής ανόδου και ηθικής τελειοποιήσεως. Η φιλοσοφία και η σύγχρονη ψυχολογία ασχολήθηκαν με το θέμα της ανάγκης να γνωρίσει ο άνθρωπος τον εαυτό του. Ο Ηράκλειτος «ερεύνησε τον εαυτό του κι έμαθε τα πάντα από τον εαυτό του». Ο Καντ όρισε την αυτογνωσία ως την ύψιστη αρχή της αυτονομίας του ανθρώπου. Ο Χέγκελ βλέπει το “γνώθι σαυτόν” ως σημάδι μιας σημαντικής στροφής στην ιστορία του πνεύματος. Το περίφημο κοινωνικό συμβόλαιο του Ρουσό σ’ αυτήν την αυτονομία στηρίζεται. Βέβαια, όταν ο Θαλής ρωτήθηκε «Τι είναι το πιο δύσκολο πράγμα στον κόσμο», εκείνος απάντησε «να γνωρίζεις τον εαυτό σου».

Αυτογνωσία είναι η ακριβής γνώση του εσωτερικού μας κόσμου, με όλες τις αρετές, τα πάθη, τις ικανότητες και τις αδυναμίες του. Είναι το αποτέλεσμα της προσωπικής προσπάθειας, που συνιστούσε το αρχαίο επίγραμμα «Γνώθι σαυτόν». Η αυτογνωσία κάνει τον άνθρωπο μετριόφρονα και επιεική απέναντι στους άλλους, επειδή ο ίδιος έχει πλέον επίγνωση της δικής του ατέλειας και των δικών αδυναμιών. ΧΡ. Γ. ΡΩΜΑ – «Λεξικό ανεπτυγμένων εννοιών»,{σελ.65-66 }
[…]δεν μπορώ παρά να συμφωνήσω ότι είναι αδύνατον ο άνθρωπος που αγνοεί τον εαυτό του να είναι σώφρων. Διότι τουλάχιστον εγώ αυτό πιστεύω ότι σωφροσύνη είναι το να γνωρίζει κανείς τον εαυτόν του. Πλάτων, Χαρμίδης,164d
Το να γνωρίζεις τον εαυτό σου είναι δύσκολο, αλλά εύκολο να συμβουλεύεις τους άλλους. Θαλής ο Μιλήσιος
Αναζήτησα τον εαυτό μου Ηράκλειτος
Χαλεπώτατον το γιγνώσκειν εαυτόν. Χίλων ο Λακεδαιμόνιος
Ένδον σκεπε, ένδον η πηγή του αγαθού και αεί αναβλύειν δυναμένη, εάν αεί σκάπτεις.
Μέσα σου βλέπε· μέσα σου βρίσκεται η πηγή του αγαθού και μπορεί ακατάπαυστα να αναβλύζει, εάν ακατάπαυστα σκάβεις. Μάρκος Αυρήλιος
Ω δυστυχισμένε, μακάρι ποτέ να μη μάθεις ποιος είσαι. Σοφοκλής
Το να ξέρεις τους άλλους είναι σοφία. Το να ξέρεις τον εαυτό σου είναι φώτιση. Λάο Τσε
Όλα όσα μας ενοχλούν στους άλλους μπορούν να μας οδηγήσουν στην κατανόηση του εαυτού μας. Καρλ Γιούνγκ
«Γνώθι σαυτόν»; Αν γνώριζα τον εαυτό μου, θα το ‘βαζα στα πόδια. Βόλφγκανγκ Γκαίτε
Όλη η ιδέα που έχεις για τον εαυτό σου είναι δανεισμένη. Δανεισμένη απ’ αυτούς που δεν έχουν ιδέα ποιοι είναι οι ίδιοι. Όσσο
[…]κανείς δεν είναι δυσαρεστημένος απ’ το μυαλό του, ακόμα κι αν είναι το χειρότερο. Baltasar Gracian

Πηγές 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7

Προσεχώς : Το κόστος του ζωτικού ψεύδους στους Έλληνες