Μεταμοντερνισμός, Σχετικισμός, Κονστρουκτιβισμός, Ρεαλισμός

Ο μεταμοντερνισμός (postmodernism) είναι ένα ρεύμα σκέψης το οποίο επηρεάζει σημαντικά τις κοινωνικές επιστήμες,  προκαλώντας θεωρητικές συζητήσεις και διαμάχες οι οποίες συνεχίζονται και σήμερα. Ο όρος άρχισε να χρησιμοποιείται στην δεκαετία του 1950 και είναι εξαιρετικά δύσκολο να οριστεί για μια σειρά από λόγους. Όχι μόνο διότι χρησιμοποιείται πολλές φορές για να εκφράσει διαφορετικά πράγματα, έννοιες και αντιλήψεις αλλά και διότι το μεταμοντέρνο πρόταγμα μπορούμε να το βρούμε σε αρκετά διαφορετικούς μεταξύ τους τομείς της ανθρώπινης πνευματικής δραστηριότητας όπως είναι η φιλοσοφία, η αρχιτεκτονική, η λογοτεχνική κριτική, οι κοινωνικές επιστήμες κτλ.

Σχηματικά θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο μεταμοντερνισμός είναι το σύνολο των ιδεών και των ρευμάτων σκέψης που αμφισβητούν τις αντιλήψεις του μοντερνισμού και του παραδείγματος του διαφωτισμού για την επιστήμη, την γνώση και την αλήθεια. Δηλαδή αμφισβητούν τις αντιλήψεις που σχετίζονται με την ύπαρξη ενός αυτόνομου και ορθολογικού υποκειμένου, τα θεμελιωτικά (foundationalist) φιλοσοφικά και επιστημολογικά παραδείγματα, την αντίληψη του ορθού λόγου σαν καθολική, a priori ιδιότητα του ανθρώπου και την έννοια της κοινωνικής και ηθικής προόδου μέσα από την ορθολογική εφαρμογή κοινωνικό-επιστημονικών θεωριών (Schwandt 2001).

Μερικές από τις σημαντικότερες αντιλήψεις και τάσεις που χαρακτηρίζουν το μεταμοντέρνο παράδειγμα είναι ο σχετικισμός (relativism) ή άρνηση της αξίας των μεγάλων αφηγήσεων (grand narratives) και ο κοινωνικός κονστρουκτιβισμός (social constructivism).

Σχετικισμός είναι η αντίληψη σύμφωνα με την οποία δεν υπάρχει αντικειμενική αλήθεια ή αντικειμενική γνώση αλλά ότι αυτή εξαρτάται από το πλαίσιο και τις συνθήκες παραγωγής της ή από την σκοπιά του καθενός. Η εγκατάλειψη των μεγάλων αφηγήσεων σημαίνει την αμφισβήτηση της αξίας ή της δυνατότητας διατύπωσης και σχηματισμού καθολικών και ενοποιητικών σχημάτων σύλληψης του κόσμου.

Ο κοινωνικός κονστρουκτιβισμός τέλος, δίδει έμφαση στην σημασία του εκάστοτε πλαισίου και των πολιτιστικών αξιών για την κατασκευή της κοινωνικής πραγματικότητας (Saugstad 2001, Kim 2001, Smith1998). Για τους κονστρουκτιβιστές η πραγματικότητα και η γνώση είναι κοινωνικές και πολιτιστικές κατασκευές και για τον λόγο αυτό δεν έχει νόημα η αναζήτηση της αντικειμενικής κοινωνικής πραγματικότητας ή της αντικειμενικής αλήθειας. Η έννοια αυτή αντικαθίσταται από την έννοια της διυποκειμενικότητας (intersubjectivity) δηλαδή των κοινωνικών συμβάσεων και του κοινού νοήματος που μοιράζονται τα κοινωνικά υποκείμενα (Kim 2001).

Στην κοινωνική θεωρία, βασικές παραδοχές του μεταμοντερνισμού είναι «…η απαγκίστρωση από την ανάγκη της εξήγησης (με την γνωστή έννοια της αναζήτησης αιτίων και αιτιατών), η παραίτηση από την φιλοδοξία για αναλύσεις σε βάθος, η αποκήρυξη της ιστορίας (με την έννοια της τελεολογικής προσέγγισης του χρόνου) και η παρεπόμενη έμφαση στα φαινόμενα των πραγμάτων» (Craib 1998: 372).

Τα ρεύματα αυτά είναι σημαντικά για την εξέλιξη της κοινωνικής θεωρίας και της κοινωνικής έρευνας διότι επαναφέρουν το κοινωνικό υποκείμενο στο κέντρο του ενδιαφέροντος και τονίζουν την σημασία της αναπαράστασης των κοινωνικών φαινομένων και της κοινωνικής πραγματικότητας. Επίσης δίδουν μεγάλη έμφαση στον ρόλο της γλώσσας, όχι σαν ένα απλό μέσο για τις κοινωνικές αναπαραστάσεις αλλά σαν πεδίο σχηματισμού του νοήματος και κατασκευής του κοινωνικού κόσμου. Παρ’ όλα αυτά έχει ασκηθεί και ασκείται στα ρεύματα αυτά σημαντική κριτική, ιδιαίτερα σε ζητήματα που αφορούν την εφαρμογή ορθολογικών κριτηρίων για την εύρεση της αλήθειας και της σύνδεσης του κοινωνικού υποκειμένου με ευρύτερες κοινωνικές διαδικασίες, δομές και μηχανισμούς πέρα από τον άμεσο έλεγχο του. Ένα ρεύμα της σύγχρονης σκέψης, που προσπαθεί να ξεπεράσει τις αδυναμίες τόσο του θετικισμού όσο και του ακραίου σχετικισμού, είναι αυτό του ρεαλισμού / κριτικού ρεαλισμού.

ΠΑΡΑΔΟΧΕΣ ΤΩΝ ΣΧΕΤΙΚΙΣΤΙΚΩΝ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΩΝ

1. Οι επιστημονικές θεωρίες και η επιστημονική γνώση δεν βρίσκεται σε προνομιακό επίπεδο σε σχέση με άλλες μορφές γνώσης.
2. Δεν υπάρχουν ορθολογικά κριτήρια για την επιλογή μεταξύ διαφορετικών θεωρητικών πλαισίων και ερμηνειών. Οι ηθικές, οι αισθητικές ή οι πολιτισμικές αξίες παίζουν σημαντικό ρόλο για την επιλογή αυτή.
3. Η ιδέα ότι υπάρχει αντικειμενική κοινωνική πραγματικότητα η οποία είναι ανεξάρτητη από τις αναπαραστάσεις (interpretations) και τις θεωρητικές αντιλήψεις για αυτήν, απορρίπτεται.
4. Δίδεται σημαντική έμφαση στον ρόλο της γλώσσας σαν πεδίο κατασκευής και αναπαράστασης του κόσμου.
5. Δίδεται έμφαση στην σπουδαιότητα του υποκειμενικού νοήματος της εμπειρίας (experience) και της συμπεριφοράς.
6. Η ερευνητική διαδικασία γίνεται αντιληπτή σαν μια πορεία σχηματισμού υποθέσεων εργασίας. Οι θεωρητικές προτάσεις προκύπτουν από τα δεδομένα και δεν διατυπώνονται a priori.(από Robson 2002: 25)

ΡΕΑΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΡΕΑΛΙΣΜΟΣ

Ο ρεαλισμός (realism) σαν ρεύμα σκέψης στις κοινωνικές επιστήμες έχει μια μακρά παράδοση. Ιδιαίτερα οι νεότερες εκδοχές του ρεαλισμού (πχ κριτικός ρεαλισμός), δίνουν διεξόδους στην επιστημονική εξήγηση και ερμηνεία των κοινωνικών φαινομένων αποφεύγοντας τόσο τον σχετικισμό όσο και τον θετικισμό (Robson 2002).

Φιλοσοφικά θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο ρεαλισμός είναι μια αντίληψη που αποδέχεται την ανεξαρτησία της πραγματικότητας από την ανθρώπινη συνείδηση. Η πραγματικότητα αυτή είναι δυνατόν κάτω από συγκεκριμένους όρους, με συγκεκριμένους τρόπους και μεθόδους και μέσα σε συγκεκριμένα πλαίσια να γίνει αντικείμενο επιστημονικής έρευνας. Ο ρεαλισμός δεν είναι ενιαίο ρεύμα σκέψης αλλά σχηματικά μπορούμε να τον χωρίσουμε σε απλοϊκό ή αφελή (naive) και κριτικό ρεαλισμό (Γκίκας 2002). Ο πρώτος βλέπει την γνώση σαν απλή αντανάκλαση της εμπειρικής πραγματικότητας ενώ ο δεύτερος δίδει έμφαση στις μεθόδους προσέγγισης της πραγματικότητας μέσα από τους μηχανισμούς (mechanisms) που εξηγούν και ερμηνεύουν τα φαινόμενα μέσα στα εκάστοτε πλαίσια (contexts), στα οποία γεννιούνται ή αναπαράγονται.
(Ο κριτικός ρεαλισμός είναι ρεαλισμός, δέχεται, δηλαδή, την αντικειμενική ύπαρξη της πραγματικότητας, που η γνώση προσπαθεί να καταλάβει, διατηρώντας μια οξεία κριτική διάσταση στο εγχείρημα αυτό.)

Κεντρικές έννοιες της ρεαλιστικής προσέγγισης στις κοινωνικές επιστήμες και στην κοινωνική έρευνα, οι οποίες μας βοηθούν να κατανοήσουμε καλύτερα την προσέγγιση αυτή, είναι η σχέση κοινωνικής δομής και κοινωνικής δράσης (social structure and agency), οι μηχανισμοί και τα πλαίσια (mechanisms and contexts) εξήγησης των κοινωνικών φαινομένων και η διάκριση μεταξύ ανοιχτών και κλειστών συστημάτων (open and closed systems) θέασης, προσέγγισης και ερμηνείας του κοινωνικού κόσμου (Robson 2002).

Ως προς την σχέση μεταξύ κοινωνικής δομής και κοινωνικής δράσης, η ρεαλιστική αντίληψη προκρίνει το ουσιαστικό ξεπέρασμα της διάκρισης αυτής. Αυτό είναι δυνατόν να συμβεί αν αντιλαμβανόμαστε την κοινωνική δομή ταυτόχρονα ως προϊόν αλλά και ως πλαίσιο της δράσης των κοινωνικών υποκειμένων. Στόχος της προσέγγισης αυτής είναι η ολοκλήρωση (integration) και συνύπαρξη αντικειμενικών και υποκειμενικών θεωρήσεων για την ερμηνεία του κοινωνικού κόσμου. Η ερμηνεία αυτή προϋποθέτει την αποκάλυψη, την περιγραφή και την ανάλυση των μηχανισμών που παράγουν ή αναπαράγουν τα κοινωνικά φαινόμενα (αιτιότητα). Η εύρεση των μηχανισμών αυτών δεν είναι απαραίτητο να οδηγεί σε καθολικές γενικεύσεις και προβλέψεις αφού δίδεται σημαντική έμφαση στα ιδιαίτερα κοινωνικά πλαίσια εντός των οποίων εμφανίζονται και αναπαράγονται τα φαινόμενα. Τα παραπάνω αναδεικνύουν την φύση της ρεαλιστικής αιτιακής εξήγησης και ερμηνείας των κοινωνικών φαινομένων. Είναι μια εξήγηση και ερμηνεία που εντάσσεται στην λογική του ανοιχτού συστήματος, δηλαδή στην αποδοχή ότι στον κοινωνικό κόσμο ερμηνεύουμε τα φαινόμενα με όρους πιθανότητας και τάσεων μάλλον παρά βεβαιότητας (Robson 2002, MacLennan 2002).

Η ΡΕΑΛΙΣΤΙΚΗ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ

1. Δεν υπάρχει αναμφισβήτητη θεμελίωση για τη επιστήμη. Η γνώση είναι ιστορικό και κοινωνικό προϊόν.
2. Ο ρόλος της επιστήμης είναι η ανάπτυξη θεωριών που εξηγούν τον πραγματικό κόσμο και ο έλεγχος αυτών των θεωριών με ορθολογικά κριτήρια.
3. Η ερμηνεία – εξήγηση αναφέρεται στους τρόπους με τους οποίους οι μηχανισμοί παράγουν γεγονότα (κοινωνικά φαινόμενα). Το ενδιαφέρον εστιάζεται στους μηχανισμούς και στις δομές της κοινωνικής πραγματικότητας παρά στα  φαινόμενα και στα γεγονότα.
4. O νόμος είναι ένα χαρακτηριστικό πρότυπο μιας δραστηριότητας ή μια τάση ενός μηχανισμού.
5. Ο πραγματικός κόσμος είναι όχι μόνο εξαιρετικά πολύπλοκος αλλά διαρθρώνεται και σε διαφορετικά επίπεδα (layers). Η κοινωνική πραγματικότητα περιλαμβάνει το ατομικό, το συλλογικό, το θεσμικό και το κοινωνικό (societal) επίπεδο.
6. Η αντίληψη της αιτιότητας (causation) αναφέρεται στους τρόπους με τους οποίους ένα στοιχείο της κοινωνικής πραγματικότητας συμβάλλει στην λειτουργία της βασικής δομής στα πλαίσια της οποίας ενυπάρχει.
7. Η εξήγηση- ερμηνεία δείχνει τους τρόπους με τους οποίους ένα γεγονός λαμβάνει χώρα μέσα σε κάποια πλαίσια ή σε κάποια συγκεκριμένη περίπτωση. Τα γεγονότα είναι δυνατόν να εξηγηθούν και να ερμηνευτούν δίχως αυτό να προϋποθέτει ότι μπορούν και να προβλεφθούν.
8. Υπάρχει κάποιου είδους σχέση μεταξύ της δομής της γλώσσας και της δομής του κόσμου ή της κοινωνικής πραγματικότητας. Η άρνηση οποιασδήποτε σχέσης μεταξύ των δυο δομών οδηγεί σε αδιέξοδο και αποκλείει την ανάπτυξη αξιόπιστης γνώσης για τον κόσμο και επιστημονικής προόδου.
9. Όλες οι αναπαραστάσεις για την κοινωνική πραγματικότητα δεν έχουν ίση αξία. Είναι δυνατόν, εφαρμόζοντας συγκεκριμένες μεθόδους να βρούμε τις εγκυρότερες από αυτές για την συγκεκριμένη χρονική περίοδο και μέσα στα συγκεκριμένα πλαίσια στα οποία αναφερόμαστε.
10. Υπάρχουν κοινωνικές δομές και μηχανισμοί που λειτουργούν για την παραγωγή και αναπαραγωγή φαινομένων που μας φαίνονται μοναδικά. Η ύπαρξη ιδιαίτερων φαινομένων δεν σημαίνει την ανυπαρξία ενοποιητικών δομών ή ευρύτερων μηχανισμών που τα εξηγούν αλλά σημαίνει την διαφορετικότητα των συνθηκών, των πλαισίων και των χρονικών περιόδων εντός των οποίων εμφανίζονται.

(Από Sayer 1992: 1-30 και Robson: 2002: 32)

…από τις ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΑΝΑΛΥΣΗ  ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΠΟΙΟΤΙΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ

Πηγή Σε κείμενο .doc

Δες επίσης   Κριτκή Σκέψη , ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΘΕΩΡΗΣΕΙΣ , ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΑΣΜΟΣ , ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗ και ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΛΟΓΙΑ , Μαζική Κουλτούρα , Η κρίση έπληξε και το ίδιο το επαναστατικό υποκείμενο

Κοινωνική ταυτότητα – Κοινωνική αναπαράσταση – Στερεότυπα – Προκατάληψη