Ποίος ο λόγος του Ηρακλείτου σήμερα, σε μία κοινωνία προσανατολισμένη στον υλιστικό ευδαιμονισμό, η οποία απομακρυνόμενη όλο και περισσότερο από τις πνευματικές αξίες, διακατέχεται από το άγχος και τον τρόμο της οικονομικής κρίσης; Κοινωνία, στην οποία όλη η ορθότητα του ανθρώπινου βίου συνοψίζεται σχεδόν αποκλειστικά στην οικονομική συνέπεια και όχι στην εσωτερική ειρήνη και αρμονία του ανθρώπου. Κοινωνία, στην οποία η γνώση και η επιστήμη έχουν αξία όταν οδηγούν -μέσω της επαγγελματικής καταξίωσης- στην οικονομική ανέλιξη. Κοινωνία, στην οποία η σύγχρονη ειδωλολατρεία της πλεονεξίας1 και της φιλαυτίας, θυσιάζει την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και τον αυτοσεβασμό, πιέζει ασφυκτικά τους πολίτες, εισάγει την αβεβαιότητα, προκαλεί τη θλίψη, την εξάλειψη των προσδοκιών, την αγωνία, την εκμηδένιση της αξίας του ανθρωπίνου προσώπου. Κοινωνία, στην οποία η αξιολόγηση των λαών δεν στηρίζεται πλέον στις αντικειμενικές αξίες της ιστορικής προσφοράς των, της συμβολής των στις επιστήμες, τις τέχνες, τη φιλοσοφία, την πνευματική ζωή και τον παγκόσμιο πολιτισμό, στον ηρωισμό και την προσφορά του αίματος στα πεδία των μαχών για την ελευθερία και την δημοκρατία, για την τιμή και τη δικαιοσύνη. Κοινωνία, στην οποία ο όρος άριστος και αρετή απώλεσαν το κύρος, την βαρύτητα και την έλξη των, έπαυσαν να είναι ο σκοπός και το νόημα του προσωπικού αγώνα εκάστου και της πορείας της κοινωνίας στο σύνολό της. Ποίος θα κατανοήσει και θα αποδεχθεί τον Ηράκλειτο σήμερα όσο δηλώνει ότι είναι μέγιστη αρετή να ζει ο άνθρωπος με σωφροσύνη και απλότητα, ότι είναι δείγμα αληθινής σοφίας να ομολογεί και να ακολουθεί την αλήθεια κατά φυσικό και απλό τρόπο2, καθόσον σε όλους τους ανθρώπους εδόθη η δυνατότητα να ασκούν την αυτογνωσία και να ζουν με σωφροσύνη3. Όταν ο Ηράκλειτος δηλώνει ότι ο άριστος είναι πολυτιμότερος από μυρίους4, ποία κοινωνία θα συμφωνήσει και θα αγωνισθεί να παράσχει άριστη παιδεία και βέλτιστη αγωγή, για να διαμορφώσει άριστους και ενάρετους πολίτες, καθώς η παιδεία είναι σαν ήλιος, ο οποίος φωτίζει τα βάθη της ψυχής5. Ποία κοινωνία θα αγωνισθεί να αναχαιτίσει την συνεχώς αυξανομένη εγκληματικότητα με την καλλιέργεια των πνευματικών αξιών, των υψηλών ιδανικών, με την απόσπαση του ανθρώπου από τα υλικά αγαθά, δεχόμενη την αρχή του Ηρακλείτου ότι εάν διαμορφώσουμε άριστους πολίτες, αυτοί θα αγωνιστούν να τιμήσουν με τη ζωή τους την κοινωνία, ενώ οι λοιποί θα αδρανοποιούνται όλο και περισσότερο εντός του τέλματος της υλοφροσύνης6. Ποια κοινωνία, στην οποία η έπαρση (οίησις) και η υπεροψία των λίγων, συνθλίβει την αξιοπρέπεια των πολλών και αυξάνει τις διακρίσεις και τις αντιθέσεις μεταξύ των ανθρώπων, θα ακούσει τους λόγους του Ηρακλείτου, ο οποίος με μοναδική σοφία και επίγνωση διδάσκει ότι είναι προτιμότερο να κατα-σβήσουμε την υπερηφάνεια και την υπεροψία παρά την πυρκαϊάν7. Ποίος θα αποσπασθεί από τα είδωλα της πλεονεξίας, της κατανάλωσης, του άκρατου οικονομικού ανταγωνισμού, της πλουτοθηρίας και της υλοφροσύνης, θυσιάζοντας επανειλημμένα στο βωμό της αδικίας, σκεπτόμενος τους λόγους του Ηρακλείτου ότι προσπαθώντας να καθαρισθεί από τη λάσπη εισέρχεται πιο πολύ μέσα στη λάσπη8. Τίνος η προσκόλληση στα υλικά αγαθά θα μετριασθεί σήμερα, σκεπτόμενος τη θλίψη του Ηρακλείτου όταν αναλογίζονταν ότι δυστυχείς άνθρωποι αναλώνουν τη ζωή τους για να βρουν ελάχιστα ψήγματα χρυσού, ενώ οι πολύτιμοι και άφθαρτοι θησαυροί βρίσκονται εντός της ψυχής των9. Πόσον θα αναπτύσσονταν σήμερα το αίσθημα της κοινωνικής ευθύνης εάν ηχούσαν στη συνείδηση οι λόγοι του Ηρακλείτου, ότι πρέπει να σκεπτόμαστε με πόνο εκείνον, ο οποίος δεν γνωρίζει την κατεύθυνση και το τέλος της οδού, την οποίαν ακολούθησε10.
Τα θετικά, σταθερά, πλήρη βεβαιότητος και εσωτερικής αξίας διδάγματα του Ηρακλείτου, θα ακούγονταν ως παράδοξα σήμερα, όπως παράδοξα χαρακτηρίσθηκαν κατά καιρούς όταν η σκέψη των κουρασμένων ανθρώπων από τη βιοπάλη και από το θόρυβο του κοσμικού φρονήματος, δεν εμβάθυναν στο νόημα αυτών και δεν αντελήφθησαν στη σύντομη, λιτή, παραστατική και ακριβή διατύπωση αυτών, την ωραιότητα της κρυμμένης αρμονίας των. Η αίσθηση του λογικού και του πρέποντος11 θα αναγνώριζε στους λόγους του Ηρακλείτου την ολοφάνερη ματαιότητα των επιδιώξεων του παρόντος αιώνος12 και θα έβλεπε με διαύγεια την ενορατική προέκταση αυτών στην επιστήμη, στο σύμπαν, στον άνθρωπο, στην αλήθεια και την αιωνιότητα. Ποίος σήμερα, μέσα στη συνεχή επιδίωξη και διεκδίκηση της ισχύος, θα υπεστήριζε ότι η πραγματική ισχύς υπάρχει εντός του πυρός της αληθείας, εντός του ύδατος της γνώσης, εντός της ψυχής η οποία απαλλαγμένη από την ρευστότητα των παθών, σταθεροποιείται και μορφοποιείται, ανευρίσκουσα τις εσωτερικές αξίες της για να πορευθεί εν συνεχεία στην αιωνιότητα κατά τρόπο ειρηνικό, χωρίς τον φόβο και την απειλή του θανάτου, αλλά με την πληρότητα της ηθικής συνείδησής του.
Ο Ηράκλειτος θα παραμένει στους αιώνες σταθερός, λιτός, ασκητικός, έντιμος και ακλόνητος στις αρχές του. Θα ομιλεί πάντοτε για την αλήθεια, την αρετή, την αρμονία, την κοινωνική δικαιοσύνη, την απλότητα, την ελευθερία, τον αυτοσεβασμό, την αρχή της σχετικότητας, τις κοινές αποστάσεις του σύμπαντος, το ζωογόνο πνευματικό πυρ, την «ξηρά» απηλλαγμένη από τα πάθη απέραντη ψυχή, την αιωνιότητα, την αξία της αυτογνωσίας και της προσωπικής ευθύνης, την κοινή ευθύνη για τη διαμόρφωση μίας καλύτερης κοινωνίας. Θα καταρρίπτει με θάρρος τους μύθους και τα είδωλα όλων των εποχών. Θα καθίσταται διαυγής, ευνόητος και από το στόμα του θα στάζει μέλι (μελίρρυτος) για όσους θέλουν να τον κατανοήσουν και «σκοτεινός» για όσους διστάζουν και δεν αποτολμούν να προσεγγίσουν τον έσω άνθρωπο. Θα διακηρύττει την απόλυτη αξία του άναρχου λόγου, ο οποίος διέπει τα πάντα, τα οποία δι’ αυτού έγιναν και αποτελούν την μοναδική αρχή για την ζωή των ανθρώπων.
Στον άνθρωπο, ο οποίος πονά και επαυξάνει συνεχώς την θλίψη και την αγωνία του από την καθημερινή φθορά, εντός ενός κοινωνικού ορίζοντα ο οποίος συνεχώς σκοτεινιάζει, σε σχέση προς το διαρκές λυκόφως των αξιών, ο σταθερός, σαφής, συμπαγής και απόλυτος Ηρακλείτειος στοχασμός θα παραπέμπει πάντοτε από τα βάθη των αιώνων, στον γλυκό λόγο του Ευαγγελιστή Ιωάννη και θα μας διαβεβαιώνει ότι “το φως εν τη σκοτία φαίνει και η σκοτία αυτό ου κατέλαβεν13”.
(το φως λάμπει μέσα στο σκοτάδι και το σκοτάδι δεν ημπόρεσε ποτέ να το επισκιάσει και το εξουδετερώσει).
Το παρόν είναι μικρό μέρος μόνο του άρθρου “Ο Ηράκλειτος ο Εφέσιος και η εποχή μας”, του Σταύρου Μπαλογιάννη, που είναι γραμμένο στην καθαρεύουσα.
Πηγή (σε pdf)
ΣΤΑΥΡΟΣ ΜΠΑΛΟΓΙΑΝΝΗΣ
Ομότιμος Καθηγητής Ιατρικής Σχολής ΑΠΘ
Ινστιτούτον Ερεύνης διά την Νόσον του Alzheimer και τας Νευροεκφυλιστικάς παθήσεις
ΣΧΟΛΙΑ
1. Κολ.3,5
2. «σωφρονεῖν ἀρετὴ μεγίστη, καὶ σοφίη ἀληθέα λέγειν καὶ ποιεῖν κατὰ φύσιν ἐπαΐαντας» 112.
3. «ἀνθρώποισι πᾶσι μέτεστι γινώσκειν ἑωυτοὺς καὶ σωφρονεῖν».
4. «εἶς ἐμοὶ μύριοι, ἐὰν ἄριστος ἦι» 49.
5. «Τὴν παιδείαν ἕτερον ἥλιον εἶναι τοῖς πεπαιδευμένοις»134.
6. «αἱρεῦνται γὰρ ἓν ἀντὶ ἁπάντων οἱ ἄριστοι, κλέος ἀέναον θνητῶν, οἱ δὲ πολλοὶ κεκόρηνται ὅκωσπερ κτήνεα» 29.
7. «ὕβριν χρὴ σβεννύναι μᾶλλον ἢ πυρκαϊήν».
8. «καθαίρονται δ᾽ ἄλλῳ αἵματι μιαινόμενοι οἷον εἴ τις εἰς πηλὸν ἐμβὰς πηλῷ ἀπονίζοιτο»5·
9. «ἐδιζησαμην ἐμεωντὸν»80.
10. «Μεμνῆσθαι δὲ καὶ τοῦ ἐπιλανθανομένου ᾗ ἡ ὁδὸς ἄγει».
11. ψυχῆς ἐστι λόγος λόγος ἑωυτὸν αὔξων.ωυτὸν αὔξων.
12. «αἰὼν παῖς ἐστι παίζων πεσσεύων»·
13. Ιωάνν.1,5
+ - 