Περιπέτειες αρχαίων χειρογράφων

Ο Φλωρεντίνος Πότζιο Μπρατσολίνι (Poggio Bracciolini) το 1416 βρήκε μέσα σε ένα σάπιο κιβώτιο θαμμένο σ’ ένα σωρό σκόνης, στο μοναστήρι του St. Gallus, τα έργα του Κοϊντιλιανού και τα έδωσε στη δημοκρατία των γραμμάτων (Res publica litteraria).

Ο Papirius Masson το 1604 βρήκε σ’ ένα εργαστήριο βιβλιοδεσίας της Λυών, τα έργα του Agobart. Ο τεχνίτης ήταν έτοιμος να χρησιμοποιήσει τα χειρόγραφα για την επικάλυψη των εξώφυλλων στα βιβλία του.

Ο Raimondo Subirani ένας φημισμένος δικηγόρος στην παπική αυλή της Αβινιόν, γύρω στο 1374 είχε στην κατοχή του τους δύο τόμους του έργου De Gloria (Περί Δόξης) του Κικέρωνα. Τα δάνεισε στον Πετράρχη, ο οποίος μετά από λίγο καιρό τα δάνεισε σ’ έναν ηλικιωμένο και φτωχό λόγιο, πρώην διδάσκαλο του. Ωθούμενος από την ακραία του φτώχεια ο γέρος τα ενεχυρίασε, αργότερα μετακόμισε στην Τοσκάνη και λίγο μετά πέθανε. Έκτοτε οι δύο τόμοι δεν ξαναβρέθηκαν.

Ο Λεονάρντο Αρετίνο ή Λεονάρντο Μπρούνι (1370 – 1444) ήταν ένας από τους πιο διακεκριμένους λόγιους κατά τα πρώιμα στάδια ανάπτυξης της λογοτεχνίας στη Δύση· έπραξε όμως κάτι που τον στιγμάτισε ατιμωτικά. Βρήκε ένα ελληνικό χειρόγραφο του De Bello Gothico του Προκοπίου Καισαρέως, το μετάφρασε στα λατινικά και το δημοσίευσε ως δικό του. Έκτοτε, όμως, ανακαλύφθηκαν και άλλα χειρόγραφα του ίδιου έργου, και έτσι φανερώθηκε η απάτη του Λεονάρντο Αρετίνο.

Ο Μακιαβέλι (1469 – 1527) ενήργησε πιο επιτήδεια σε μια παρόμοια περίπτωση. Αφού έπεσε στα χέρια του ένα χειρόγραφο με τα Αποφθέγματα των αρχαίων, του Πλούταρχου, διάλεξε τα αποφθέγματα που ήθελε και τα τοποθέτησε στο στόμα ενός εκ των ηρώων του.

Μια σελίδα της Δεύτερης Δεκάδας του Λίβιου βρέθηκε από έναν λόγιο πάνω στη μεμβράνη της ρακέτας του, καθώς διασκέδαζε στην εξοχή. Έτρεξε κατευθείαν στον κατασκευαστή της ρακέτας αλλά έφτασε πολύ αργά: περίπου μια εβδομάδα πριν ο κατασκευαστής είχε τελειώσει την τελευταία σελίδα του Λίβιου, ολοκληρώνοντας μια μεγάλη παραγγελία. Η δεύτερη Δεκάδα παραμένει χαμένη.

Μεταξύ άλλων, υπάρχουν αναφορές για δύο άλλους ουμανιστές της Αναγέννησης, τον Φραγκίσκο Φίλελφο (Francesco Filelfo ή Franciscus Philelphus, 1398 – 1481), και τον Πέτρο Αλκυόνιο (Pietro Alcionio ή Petrus Alcyonius, 1487 – 1527), οι οποίοι χρησιμοποίησαν το De Gloria του Κικέρωνα, στα δικά τους γραπτά. Ειδικότερα ο δεύτερος κατηγορήθηκε από τους συγχρόνους του για λογοκλοπή ολόκληρων τμημάτων του De Gloria, και στη συνέχεια, προκειμένου να καλύψει τα ίχνη του, κατέστρεψε το μοναδικό πρωτότυπο χειρόγραφο. Δεν γνωρίζουμε αν κάποιο αντίτυπο του βρίσκεται ακόμη θαμμένο, σε κάποια ιδιωτική συλλογή, στη Βιβλιοθήκη του Βατικανού, στην Κωνσταντινούπολη ή σε κάποιο θησαυροφυλάκιο. Ο πρώτος, μετά από δύο χρόνια στην Κωνσταντινούπολη, επέστρεψε στη Βενετία φέρνοντας μαζί του πολλά πολύτιμα και σπάνια χειρόγραφα.

Σε ένα παλίμψηστο της Βιβλιοθήκης του Βατικανού βρισκόταν το πλήρες κείμενο του De Re Publica (Κικέρων) το οποίο βρέθηκε το 1819, πολύ καιρό αφότου είχε θεωρηθεί χαμένο.

Στο Αββαείο του Μυρμπάχ στην Αλσατία το 1515 ο Beatus Rhenanus βρήκε σε δύο τόμους το κείμενο της ρωμαϊκής ιστορίας, Historia Romanae, έργο του Μάρκου Βελλήιου Πατέρκουλου, (Marcus Velleius Paterculus, 19 π.Χ. – π. 31 μ.Χ.) που επίσης θεωρούταν χαμένο. Αν και περιγραφόταν ως απελπιστικά φθαρμένο, η επιμελής εργασία το αποκατέστησε σε μια κατάσταση λογικής αναγνωσιμότητας, έγιναν αντίγραφα, αλλά το αρχικό χειρόγραφο, με κάποιο τρόπο, εξαφανίστηκε ξανά.

Το γενικό χάος, η φτώχεια και η αμάθεια συνόδευσαν τη μεταστροφή του δυτικού κόσμου σε δεσποτικά βασίλεια. Μόνο οι πλούσιοι και η Εκκλησία μπορούσαν να αντέξουν οικονομικά την απόκτηση βιβλίων. Η αδιαφορία και η παραμέληση ήταν μοιραία για τα μεγάλα έργα της αρχαιότητας. Η θεολογία πάσχιζε να εκτοπίσει τα ειδωλολατρικά φιλοσοφικά ερωτήματα· η πίστη, δίωκε τη λογική και τη φιλοσοφία, με την ίδια δυναμική της πρώτο-χριστιανικής εποχής.

Ο βίος και οι ενέργειες αρκετών “αναγεννησιακών ουμανιστών”, είναι αρκετά παράδοξος για να μας πείσει ότι ο ουμανισμός μπορεί να υπάρχει ανεξάρτητος από το ήθος και την ηθική, από αρχές και αξίες. Φαίνεται πως, χωρίς ζωτικό ψεύδος δεν μπορείς να ανεγείρεις ένα νέο οικοδόμημα, ειδικά όταν το οικοδόμημα αυτό τίθεται διαρκώς σε ποιοτική δοκιμασία, όπως μας καταμαρτυρεί ο Νίτσε:
«Αποδεδειγμένα, σε κάθε εξελικτική περίοδο του δυτικοευρωπαϊκού πολιτισμού επιχειρήθηκε η απελευθέρωσή του από τους Έλληνες. Οι απόπειρες αυτές διαποτίστηκαν από βαθύτατη δυσαρέσκεια, καθώς ό,τι κι αν δημιουργούσε (ο δυτικοευρωπαϊκός πολιτισμός), φαινομενικά αυθεντικό και άξιο θαυμασμού, συγκρίνοντάς το με το ελληνικό πρότυπο, ήταν ωχρό σε όψη και ζωτικότητα, συρρικνωνόταν, και κατέληγε να μοιάζει φθηνή απομίμηση, μια καρικατούρα. Έτσι ξανά και ξανά μια οργή διαποτισμένη με μίσος ξεσπάει εναντίον των Ελλήνων, εναντίον αυτού του μικρού και αλαζονικού έθνους, που είχε την ισχύ να ονομάζει βαρβαρικό κάθε τι που δεν είχε δημιουργηθεί στο έδαφός του. Ουδείς εκ των εχθρών τους, που διαρκώς εμφανιζόταν, δεν έτυχε να ανακαλύψει το κώνειο, με το οποίο θα μπορούσαμε να απαλλαγούμε μια για πάντα από δαύτους. Όλα τα φθονερά δηλητήρια ύβρεως και μίσους, αποδείχθηκαν ανίκανα να μαράνουν την υπέροχη ομορφιά τους. Έτσι, οι άνθρωποι συνεχίζουν να νιώθουν ντροπή και φόβο απέναντι στους Έλληνες. Βέβαια, αρά και πού, κάνει την εμφάνισή του κάποιος που αναγνωρίζει την καθαρά αλήθεια· την αλήθεια που διδάσκει ότι οι Έλληνες είναι οι ηνίοχοι κάθε επερχόμενου πολιτισμού και σχεδόν πάντα τόσο τα άρματα όσο και τα άλογα των επερχόμενων πολιτισμών είναι πολύ χαμηλής ποιότητας για τους ηνιόχους, οι οποίοι εντέλει ασκούνται οδηγώντας το άρμα στην άβυσσο, την οποία οι ίδιοι προσπερνούν με ένα αχίλλειο αναπήδημα.»